Προπαγάνδα: ΜΜΕ & Πόλεμος

Η προπαγάνδα μπορεί να είναι τόσο κραυγαλέα όσο η σβάστικα και ταυτόχρονα τόσο διακριτική όσο ένα αστείο. Οι τεχνικές της συχνά χρησιμοποιούνται-ιδιαίτερα στις μέρες μας-από πολιτικούς, διαφημιστές, δημοσιογράφους, και γενικότερα από όσους ενδιαφέρονται να επηρεάσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Προπαγανδιστικά μηνύματα μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να πραγματοποιηθούν κοινωφελείς σκοποί, αλλά και να κερδηθούν εκλογικές αναμετρήσεις ή να επιτύχει υψηλές πωλήσεις ένα προϊόν.

Ο όρος προπαγάνδα έχει ιστορικά αποκτήσει αρνητικές συμπαραδηλώσεις και έχει καταλήξει στις μέρες μας να θεωρείται ισοδύναμος του ψέματος και της εξαπάτησης, γεγονός που μας οδηγεί σε μια μονοδιάστατη αντιμετώπιση του φαινομένου, εμποδίζει την περαιτέρω ψύχραιμη και κριτική του ανάλυση και εν τέλει μας καθιστά πιο επιρρεπείς σε αυτή. Αυτές οι αρνητικές συμπαραδηλώσεις δεν αφορούν την καθεαυτή εφαρμογή της προπαγάνδας, αλλά τους σκοπούς των προπαγανδιστών και τις πεποιθήσεις των προπαγανδιζόμενων βάσει των οποίων προσλαμβάνονται τα μηνύματα μιας προπαγανδιστικής επικοινωνιακής εκστρατείας. Ό,τι για έναν Ισραηλινό στα πλαίσια της πρόσφατης σύγκρουσης Ισραήλ-Χαμάς αποτελούσε ενημέρωση γύρω από τις εξελίξεις, για τον Παλαιστίνιο μπορούσε να θεωρηθεί προπαγάνδα και το αντίθετο.

Παράλληλα η προπαγάνδα δεν αποτελείται μόνο από ψέματα αλλά και από αλήθειες ή μισές αλήθειες παρουσιασμένες με τρόπο που να επηρεάζουν τα κοινά-στόχους των προπαγανδιστών.

Εν κατακλείδι, παρά τις πολλές και διαφορετικές μορφές, σκοπούς και αρνητικές συμπαραδηλώσεις που μπορεί να αποκτήσει η προπαγάνδα, ένα είναι σίγουρο: ότι κατά βάση είναι μια επικοινωνιακή διαδικασία σχεδιασμένη για να πείθει ανθρώπους να συμπεριφέρονται ή να σκέφτονται με τον επιθυμητό για τον προπαγανδιστή τρόπο. Παράλληλα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη σαν μέθοδος με τα ΜΜΕ και με τις ανά τον κόσμο πολεμικές συγκρούσεις.

Ο αμερικανικός Τύπος στο Αφγανιστάν ακολούθησε σε μεγάλο βαθμό τις υποδείξεις του Πενταγώνου κατά τους πρώτους 8 μήνες, ενώ στο Κόσσοβο ο ευρωπαϊκός Τύπος ενέκρινε ή τουλάχιστον δικαιολογούσε την επέμβαση του ΝΑΤΟ, παρ’ όλο που υπήρχαν σταθερές αμφιβολίες τόσο ως προς την αποτελεσματικότητα, όσο και ως προς την νομιμότητά της.

Αλλά και το ραδιόφωνο αποτέλεσε πεδίο άσκησης προπαγανδιστικών τακτικών. Εξαιρετικά σημαντικός Στην τηλεόραση, χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή της τηλεοπτικής κάλυψης του δεύτερου πολέμου στον Κόλπο κυρίως από τα αμερικανικά τηλεοπτικά δίκτυα. Τα CNN και Fox News- ιδίως το δεύτερο- πραγματοποίησαν μια εξόφθαλμα φιλοαμερικανική κάλυψη των πολεμικών συγκρούσεων με σκοπό να επηρεάσουν πρωτίστως την αμερικανική και δευτερευόντως την παγκόσμια κοινή γνώμη και να ανατρέψουν το αρνητικό κλίμα που είχε δημιουργηθεί από την αποκάλυψη ότι η πολεμική επέμβαση στην περιοχή στερούνταν βάσιμων αιτίων. Ήδη και το διαδίκτυο διαγράφει τη δική του πορεία στους λαβύρινθους της προπαγάνδας…

Στα πλαίσια των σύγχρονων πολεμικών συγκρούσεων τα ΜΜΕ, έντυπα και ηλεκτρονικά, αποτελούν το μοναδικό επικοινωνιακό δίαυλο απ’ όπου πληροφορίες σχετικά με τις πολεμικές συγκρούσεις μπορούν στις μέρες μας να φτάσουν στο ευρύ κοινό προκειμένου να επηρεάσουν την κρίση του.

Ο κυρίαρχος ρόλος των ΜΜΕ στη διάχυση της πληροφορίας μάς έχει οδηγήσει σε έναν αυξανόμενα διεισδυτικό έλεγχο εκ μέρους των επαγγελματιών του πολέμου στη ροή της πληροφορίας προς και από τον πόλεμο. Ο έλεγχος και η διαχείριση της πληροφορίας θεωρούνται ειδικά στις μέρες μας πολύ σημαντικές παράμετροι, ισότιμες της πολεμικής στρατηγικής.

Έλεγχος δεν σημαίνει περιορισμό των πληροφοριών που δημοσιοποιούνται σχετικά με έναν πόλεμο, αλλά κυρίως αφθονία προκαταβολικά ελεγμένων από τους επαγγελματίες του πολέμου πληροφοριών. Από τον πόλεμο του Βιετνάμ και μετά συναντάται ειδική μέριμνα για τον έλεγχο των δημοσιογράφων σε περίοδο πολέμου, όπως με την κατεύθυνση έμπιστων δημοσιογράφων (ενσωματωμένοι δημοσιογράφοι) ή με την συνομιλία με τα Μέσα ειδικά προετοιμασμένων ανθρώπων.

Οι τακτικές αυτές βρήκαν εφαρμογή και στη σύγκρουση στη Μ. Ανατολή μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς, σε μια περιοχή συνεχούς πολεμικής έντασης μεταξύ του Ισραήλ και των Αραβικών κρατών με τα οποία συνορεύει. (1ος & 2ος Αραβοϊσραηλινός πόλεμος, Πόλεμος των 6 ημερών, Πόλεμος του Γιομ-Κιπούρ)

Η προπαγανδιστική στρατηγική του Ισραήλ στην εν λόγω σύγκρουση φαίνεται να κινήθηκε σε δύο κατευθύνσεις. Η πρώτη έχει να κάνει με τη δικαιολόγηση των επιθετικών ενεργειών που πραγματοποιήθηκαν και η δεύτερη με την προσπάθεια απόδειξης ότι δεν υπάρχει θέμα ανθρωπιστικής καταστροφής εξ’ αιτίας αυτών των επιθετικών ενεργειών στη Γάζα.

Κοινός στόχος και των δύο αυτών κατευθύνσεων είναι να προσφέρουν πλεονέκτημα στη διεθνή σκηνή, επιτρέποντας στη διπλωματία του Ισραήλ να προσφέρει κάλυψη στην πολεμική δράση.

Ήδη από την αρχή το Ισραήλ έχει ενοχοποιήσει τη Χαμάς, τονίζοντας ιδιαίτερα τις προηγηθείσες επιθέσεις της τελευταίας με ρουκέτες εναντίον Ισραηλινών πόλεων. Το σημείο στο οποίο υστέρησε, στο προπαγανδιστικό παιχνίδι υπήρξε η αρχική του άρνηση να επιτρέψει την πρόσβαση στην ανθρωπιστική βοήθεια που κατέφθανε στην περιοχή για να ενισχύσει τους κατοίκους της Γάζας, την οποία με την πορεία των επιχειρήσεων αναγκάστηκε και υπό τη διεθνή πίεση να επιτρέψει.

Ευρύτατα διαδόθηκε βίντεο που ο Ισραηλινός στρατός έσπευσε να δώσει στη δημοσιότητα προκειμένου να τεκμηριώσει την ακρίβεια των πληγμάτων του με την υποτιθέμενη καταστροφή οχήματος στο οποίο φορτώνονταν ρουκέτες της Χαμάς. Σύμφωνα με επώνυμες δηλώσεις κατοίκου της περιοχής οι υποτιθέμενες ρουκέτες ήταν φιάλες οξυγόνου και οι άνθρωποι που τις φόρτωναν στο φορτηγό ουδεμία σχέση είχαν με τη Χαμάς, μολονότι πλήρωσαν τη βεβαιότητα των Ισραηλινών με τη ζωή τους.

Από την άλλη πλευρά οι Παλαιστίνιοι γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν την πανίσχυρη Ισραηλινή πολεμική μηχανή, τόνιζαν ιδιαίτερα τις απώλειες αμάχων πολιτών, που αποτελούν την πλειοψηφία ανάμεσα στο συνολικό αριθμό των άνω των 1300 θυμάτων.

Εξ’ ίσου «ωφέλιμη» επικοινωνιακά υπήρξε και η χρήση εκ μέρους του Ισραήλ όπλων με εξαιρετικά καταστρεπτικές δυνατότητες- όλοι μάθαμε τις συνέπειες των βομβών φωσφόρου- καθιστώντας την επίθεση αυτή στις συνειδήσεις του κόσμου μια ακόμα τυφλή άσκηση βίας εναντίον ολόκληρου του Παλαιστινιακού λαού.

Εξ’ άλλου η Χαμάς, μια αρκετά ισχυρή οργάνωση, δεν προέβαλε σχεδόν καμία αντίσταση, πέραν ορισμένων μικρής έκτασης εκτοξεύσεων ρουκετών εναντίον του Ισραήλ, οι περισσότερες εκ των οποίων προκάλεσαν ελάχιστες υλικές ζημιές, αφήνοντας στο Ισραήλ τον «προνομιακό» ρόλο του θύτη στη σύγκρουση αυτή.

Κλείνοντας θα ήταν χρήσιμο να τονίσουμε εκ νέου ότι η παραπάνω σύντομη επισκόπηση βασίζεται σε στοιχεία που προέρχονται από τα ΜΜΕ, με όποια πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα αυτό συνεπάγεται.

Ίσως οι πόλεμοι, ιδιαίτερα με τον τρόπο που διεξάγονται στις μέρες μας, αποτελούν έναν από τους πλέον περίπλοκους γρίφους για όσους αναζητούν την αλήθεια πίσω από τα συντρίμμια.

Άλλωστε όπως πολύ σοφά είχε πει ο γερουσιαστής Hiram Johnson «η πρώτη απώλεια όταν έχεις πόλεμο είναι η αλήθεια»…

Ο Σταμάτης Πουλακιδάκος είναι Υποψήφιος διδάκτωρ Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ Πανεπιστημίου Αθηνών, μέλος ΕΤΕΠ Εργαστηρίου Κοινωνικής Έρευνας