Α) Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Χρόνος είναι το διάστημα που εκτείνεται μαζί με τον κόσμο από τη στιγμή της δημιουργίας‡ με αυτό το χρονικό διάστημα μετριέται (συγκρίνεται) κάθε κίνηση είτε των άστρων είτε των ζώων είτε οποιουδήποτε άλλου από τα κινούμενα κτίσματα, και με βάση αυτή τη μέτρηση λέμε ότι το ένα κινείται πιο γρήγορα ή πιο αργά από το άλλο. Πιο γρήγορα αυτό που σε μικρότερο χρόνο διανύει περισσότερο διάστημα, πιο αργά δε αυτό που σε περισσότερο χρόνο διανύει μικρότερο διάστημα.
Πηγή:http://www.gonia.gr
(Ανατρεπτικός του Απολογητικού του Ευνομίου, Α΄, 21, ΕΠΕ 10, 108 – ΒΕΠ 52, 181 – MG 29, 560BC).
Ή μήπως ο χρόνος δεν είναι κάτι, του οποίου το παρελθόν εξαφανίστηκε, το μέλλον ακόμη δεν εμφανίστηκε, το δε παρόν πριν το γνωρίσουμε διαφεύγει την αντίληψή μας; Κάπως τέτοια είναι και η φύση των αισθητών πραγμάτων (ζώων, φυτών κλπ.)‡ ή αυξάνονται ή φθείρονται διαρκώς και δεν τα χαρακτηρίζει η σταθερότητα και η μονιμότητα. Έπρεπε λοιπόν τα σώματα των ζώων και των φυτών, που είναι κατά κάποιο τρόπο δεμένα αναγκαστικά σε κάποιο ρεύμα και τα έχει συλλάβει η κίνηση που τα οδηγεί προς τη γένεση και τη φθορά, έπρεπε να περιβάλλονται από τη φύση του χρόνου, ο οποίος έχει ιδιότητα συγγενή προς τα μεταβλητά όντα, (αφού και αυτός διαρκώς τρέχει).
(Εις Εξαήμερον, ομιλ. Α΄, 5, ΕΠΕ 4, 38-40 – ΒΕΠ 51, 189 – MG 29, 13).
Β) Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Όταν πλέον ήρθε η ώρα να προστεθεί στα αόρατα όντα και ο υλικός αυτός κόσμος, (δημιουργήθηκε και αυτός) πρώτα ως σχολείο και γυμναστήριο των ανθρώπινων ψυχών και έπειτα ως κατάλληλος τόπος διαβιώσεως όλων γενικά των δημιουργημάτων, που γεννιούνται και πεθαίνουν. Σύμφυτη λοιπόν προς τον κόσμο και τα ζώα και τα φυτά του κόσμου είναι η ροή του χρόνου που συνεχώς επείγεται και τρέχει παράπλευρα προς αυτά, και πουθενά δεν σταματάει σε κανένα σημείο του δρόμου της.
Γ) ΤΡΕΧΕΙ ΣΑΝ ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ ΚΑΙ ΔΕ ΓΥΡΙΖΕΙ ΠΙΣΩ
Ο χρόνος τρέχει και δεν περιμένει αυτόν που αργοπορεί. Οι ημέρες φεύγουν βιαστικά και προσπερνούν τον οκνηρό. Και όπως δεν είναι δυνατόν να σταματήσει κανείς το ρεύμα του ποταμού, εκτός αν κάποιος χρησιμοποιήσει όπως πρέπει το νερό, αφού το ανακόψει, κατά την πρώτη συνάντηση και ορμή, έτσι ούτε το χρόνο που τρέχει σύμφωνα με την αναγκαστική πορεία, μπορεί να συγκρατήσει, ούτε αφού περάσει να τον ανακαλέσει προς τα πίσω, εκτός αν κάποιος τον προλάβει, όταν έρχεται. Και γι’; αυτό κράτησε την εντολή του Θεού (που άκουσες σήμερα), γιατί φεύγει και εφάρμοσέ την, και αφού την συλλάβεις από παντού, άρπαξέ την στην αγκαλιά σου.
(Εν λιμώ και αυχμώ, 7, ΕΠΕ 7, 154 – ΒΕΠ 54, 85 – MG 31, 324BC).
Υποσημειώσεις:
Σύμφυτος λέγεται εκείνος που φυτρώνει, υπάρχει και συναυξάνεται μαζί με κάποιον άλλον (Βλ. Λεξικά: Γ. Μπαμπινιώτη, Δ. Δημητράκου και ANATOLE BAILLY). Ο χρόνος λοιπόν, κατά το Μ. Βασίλειο, αρχίζει από τότε που άρχισε και η δημιουργία του κόσμου. Αυτό άλλωστε σημαίνει και το χωρίο της Γενέσεως: «Εν αρχή εποίησεν ο Θεός τον ουρανόν και την γην» (κεφ. 1, 1). Την άποψη αυτή ότι χρόνος ταυτίζεται ως προς την ηλικία με τη δημιουργία της ύλης υποστήριξε λίγο αργότερα και ο ιερός Αυγουστίνος (354-430). Γράφει: «Όχι εν χρόνω, αλλά μαζί με το χρόνο έπλασε ο Θεός τον κόσμο» (Καθηγ. Δ. Κωτσάκη, Η εξαήμερος κατά το Μέγα Βασίλειο και την επιστήμη, σελ. 20-23). Πάντως για το ζήτημα αυτό πρώτος αποφάνθηκε ο Μ. Βασίλειος, ο οποίος είναι προγενέστερος του ιερού Αυγουστίνου, αφού έζησε το 330-379 μ.Χ.
Ιερά Μητρόπολη Χαλκίδος
Η πρώτη διάσταση του χρόνου που καταγράφει ο Μέγας Βασίλειος στο περίφημο έργο του «Εις την Εξαήμερον» έχει σχέση με τον Θεό. Ο Θεός είναι υπεράνω του χρόνου και, ταυτόχρονα, είναι εκτός χρόνου, από την άποψη ότι δεν έχει χρονική αρχή και δε θ’ αποκτήσει ποτέ χρονικό τέλος. Χρονική αρχή έχουν όλα τα δημιουργήματα, δεν έχουν, όμως, όλα χρονικό τέλος. Κάποτε ο Θεός σήμανε την έναρξη του υλικού κόσμου, κάποτε θα σημάνει το τέλος του. Αυτό, όμως, αφορά στα υλικά δημιουργήματά Του. Τα πνευματικά δημιουργήματα, όπως οι Άγγελοι και το ηγεμονικό μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης, η ψυχή, δε θα έχουν ποτέ τέλος. Δημιουργήθηκαν αλλά δεν εξαφανίζονται, δεν πεθαίνουν.
Η δεύτερη διάσταση του χρόνου, κατά τον Μέγα Βασίλειο, σχετίζεται με την ύλη και την παρούσα ζωή. Ο χρόνος μοιάζει με μία σφαίρα που κυλά στον κατήφορο και δε σταματά. Ρέει ακατάπαυστα αποκαλύπτοντας ότι και όσα σχετίζονται μαζί του είναι ρέοντα και όχι σταθερά. Σα να ταξιδεύει κανείς με το τραίνο και βλέπει ν’ αποκαλύπτονται μπροστά του διαδοχικά υπέροχα τοπία, τα οποία, όμως, δεν είναι σταθερά, εξαφανίζονται πριν καν τα συνειδητοποιήσει αφήνοντας στη θέση τους άλλα που χάνονται, με τη σειρά τους, στο απύθμενο δοχείο του χρόνου, που έχει τη μοναδική δυνατότητα να μετατρέπει, αυτοστιγμεί, το παρόν σε παρελθόν. Αυτή η διάσταση του χρόνου αποκαλύπτει το χρέος του ανθρώπου που αφορά στην σωστή αξιοποίησή του προκειμένου αυτός να μην πάει χαμένος. Εκείνος που τον αντιμετωπίζει με αυτή η λογική μπορεί ν’ αντεπεξέλθει, με επιτυχία, στις θλίψεις και στα προβλήματα της ζωής. Αντιλαμβάνεται ότι ο χρόνος είναι ευκαιρία εσωτερικής καλλιέργειας και καιρός μετανοίας. Εξαγοράζει τον καιρό του, κατά την προτροπή του Αποστόλου Παύλου, μη αφήνοντας την κάθε στιγμή να περάσει αναξιοποίητη για την προσωπική του βελτίωση που συνιστά την απαρχή για τη βελτίωση του κόσμου.
Η τρίτη παράμετρος του χρόνου, κατά τον Καππαδόκη Άγιο, σχετίζεται με την αιωνιότητα. Ο χρόνος της παρούσης ζωής είναι σταγόνα στον ωκεανό μπροστά στο ατελεύτητο της αιωνιότητας. Κι όμως, εμείς οι άνθρωποι αντιμετωπίζουμε το γεγονός εντελώς διαστρεβλωμένο. Δεν καταλαβαίνουμε ότι είμαστε «πάροικοι και παρεπίδημοι» στην γήινη πραγματικότητα, είμαστε περαστικοί, ανέστιοι διαβάτες που πορεύονται προς την πραγματικότητα της αιωνιότητας, γι’ αυτό και κάνουμε το παν για να χτίσουμε και να δημιουργήσουμε σ’ αυτή τη ζωή με τα καλύτερα υλικά, ξοδεύουμε τις δυνάμεις μας στα ευτελή και πεπερασμένα, αγνοώντας τις ανάγκες του έσω ανθρώπου που θα ζήσει αιώνια όταν το φθαρτό του σαρκίο πεθάνει. «Δεν είμεθα πλασμένοι για τη λίγη ζωή. Είμεθα πλασμένοι για την αιωνιότητα. Δεν είμεθα πλασμένοι για τη γη. Είμεθα πλασμένοι για τον ουρανό. Η γη είναι το φυτώριο. Κάποτε θα μεταφυτευτούμε από το φυτώριο στον κήπο του παραδείσου. Όσοι είναι πιστοί, όσοι έχουν το δένδρο της ζωής τους γεμάτο καρπούς, θα μεταφυτευτούν στον ουρανό. ‘Επειγόμεθα, λέγει ο Μέγας Βασίλειος, ίνα έγκαρποι και πλήρεις έργων αγαθών φυτευθέντες εν τω οίκω Κυρίου, εν ταις αυλαίς του Θεού ημών εξανθήσωμεν»
Ο χρόνος συνδέεται οργανικά με τον χώρο και δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς αυτόν. Η δημιουργία τους υπήρξε ακαριαία. Τόσο δηλαδή ο χρόνος, όσο και ο χώρος δημιουργήθηκαν αχρόνως με τη θέληση του Θεού. Έτσι ερμηνεύει ο Μ. Βασίλειος και το «εν αρχή εποίησεν ο Θεός τον ουρανόν και την γήν». Όπως η αρχή του δρόμου, παρατηρεί, δεν είναι ακόμα δρόμος, και η αρχή του σπιτιού δεν είναι σπίτι, έτσι και η αρχή του χρόνου δεν είναι χρόνος ούτε μέρος του χρόνου. Σε περίπτωση που θα υποστηρίξει κάποιος ότι και η αρχή είναι χρόνος, πρέπει να μπορέσει να διαιρέσει και αυτήν σε αρχή, μέσο και τέλος, πράγμα που είναι αδύνατο.
Στην ευθύγραμμη πορεία του ο χρόνος περιέχει ακατάπαυστους χρονικούς κύκλους, που εξεικονίζουν την αιωνιότητα. Έτσι η ροή του χρόνου προσλαμβάνει σπειροειδή μορφή, που παραπέμπει στην αιωνιότητα. Εξάλλου η πορεία του χρόνου είναι συμφυής με τον κόσμο και με τα πράγματα του κόσμου. Τα συνοδεύει διαρκώς, χωρίς ποτέ να διακόπτεται.
Ο χρόνος συνυφαίνεται με τη ζωή και την κατευθύνει στον θάνατο. Όπως οι επιβάτες του πλοίου οδηγούνται στο λιμάνι, έστω και αν κοιμούνται και δεν αντιλαμβάνονται τίποτε, έτσι και οι άνθρωποι με το πέρασμα του χρόνου οδηγούνται φυσιολογικά στο τέλος της ζωής τους. «Κοιμάσαι και ο χρόνος σε παρατρέχει. Είσαι ξυπνητός και έχεις φροντίδες, αλλά η ζωή δαπανάται, έστω και αν αυτό δεν γίνεται αντιληπτό. Όλοι τρέχουμε κάποιον δρόμο, σπεύδοντας ο καθένας προς το τέλος… Όλα περνούν και μένουν πίσω σου… Τέτοια είναι η ζωή. Ούτε οι χαρές της είναι μόνιμες ούτε οι λύπες της διαρκείς. Και ο δρόμος δεν είναι δικός σου, ούτε τα παρόντα δικά σου»