1. ῎Ετσι στὸ Α´ «Παγκόσμιο ῾Ιεραποστολικὸ Συ-
νέδριο» ποὺ συνῆλθε στὸ ᾿Εδιμβοῦργο τῆς Σκωτίας
τὸ ἔτος 1910, ὁ τίτλος τοῦ τετάρτου θέματος συζη-
τήσεως ἦταν «Τὸ ἱεραποστολικὸ μήνυμα ἐν σχέσει
πρὸς τὰ μὴ Χριστιανικὰ θρησκεύματα», καὶ ἡ ῎Εκθεσις
γιὰ τὸ ζήτημα αὐτὸ θεωρήθηκε ἡ καλύτερη ἀπὸ ὅλες
τὶς ἄλλες τοῦ Συνεδρίου7.
῾Η ταχυτάτη ἀνάπτυξις στὶς ῾Ηνωμένες Πολιτεῖες
τῆς ᾿Αμερικῆς τῶν ἐλευθεριαζόντων (liberal) Προτε-
σταντῶν, ἡ ὁποία παρετηρήθη στὴν ἑπόμενη περίοδο,
προεκάλεσε συζητήσεις γιὰ μία «Παγκόσμια Θρη-
σκεία» καὶ γέννησε ἀνησυχίες γιὰ «συγκρητιστικὴ
σκέψι» μὲ ἀναφορὰ στὰ ᾿Ασιατικὰ θρησκεύματα, τὰ
ὁποῖα ἐβίωναν τὴν ἀφύπνησί τους μὲ ὅλα τὰ ἐπακό-
λουθα7.
2. Τὸ Συνέδριο τῶν ῾Ιεροσολύμων τὸ 1928, τὸ
ὁποῖο συνεκλήθη ἀπὸ τὸ «Διεθνὲς ῾Ιεραποστολικὸ
Συμβούλιο» (ΔΙΣ)8, ὡς πρῶτο θέμα συζητήσεως εἶχε
«Τὸ Χριστιανικὸ Μήνυμα ἐν σχέσει πρὸς μὴ Χριστια-
νικὰ Συστήματα ζωῆς καὶ σκέψεως».
᾿Απὸ τὸ Συνέδριο τοῦτο ἐδόθη ἡ ὤθησις γιὰ τὴν
ἵδρυσι τὸ 1930 τῆς «Διεθνοῦς ᾿Επιτροπῆς γιὰ τὴν
Προσέγγισι τοῦ ᾿Ιουδαϊσμοῦ»9.
Εἶναι ἀξιοπρόσεκτο, ὅτι στὸ Συνέδριο τῶν ῾Ιερο-
σολύμων παρουσιάζεται ἴσως γιὰ πρώτη φορὰ ἐπι-
σήμως διχογνωμία ἔναντι τοῦ θέματος τῶν ἄλλων
θρησκειῶν: ὑπῆρχαν οἱ ἐμμένοντες στὴν παρα-
δοσιακὴ ἄποψι τῆς Μοναδικότητος τοῦ Χριστιανι-
κοῦ Εὐαγγελίου, οἱ ὁποῖοι εἶχαν μία «ἀποκλειστικὰ
Χριστομονιστικὴ θεώρηση τῆς σωτηρίας καὶ τῆς
ἱεραποστολῆς»10, ἀλλὰ ἐνεφανίσθησαν καὶ ἐκεῖνοι
ποὺ ἀνεγνώριζαν τὶς «ἀξίες» τῶν ἄλλων θρησκειῶν
καὶ ὑπεστήριζαν μία συνεργασία, γιὰ τὴν ἀντι-
μετώπισι τῆς ἐκκοσμικεύσεως τῆς κοινωνίας11.
3. Τὸ Β´ Συνέδριο τοῦ «Διεθνοῦς ῾Ιεραποστολικοῦ
Συμβουλίου» στὸ Ταμπαρὰμ τοῦ Μαδρὰς τῶν ᾿Ινδιῶν
τὸ 1938 ἀσχολήθηκε καὶ πάλι μὲ τὶς σχέσεις τοῦ Χρι-
στιανισμοῦ πρὸς τὶς ἄλλες θρησκεῖες, ὁ δὲ τίτλος τοῦ
σχετικοῦ θέματος ἦταν «῾Η αὐθεντία τῆς πίστεως»12.
Στὸ Ταμπαρὰμ ὑπῆρξαν καὶ πάλι διχογνωμίες καὶ
πολλοὶ ὑπεστήριξαν, ὅτι οἱ ἄλλες θρησκεῖες δὲν ἀπο-
τελοῦν «ὁλοκληρωτικὰ συστήματα» ἀνθρωπίνης
σκέψεως καὶ πρακτικῆς, ἀλλὰ ἔχουν καὶ αὐτὲς ἕναν
ἀποκαλυπτικὸ χαρακτῆρα καὶ θεωροῦνται «θρησκευ-
τικὲς παραδόσεις», ἐντὸς τῶν ὁποίων ὑφίσταται μία
«ἀμφίδρομη κυκλοφορία» μεταξὺ Θεοῦ καὶ ἀνθρώ-
πων13.
4. Στὸ Ε´ Συνέδριο τοῦ «Διεθνοῦς ῾Ιεραποστολι-
κοῦ Συμβουλίου» στὴν ῎Ακκρα τῆς Γκάνας τὸ 1957-
58, συνεχίσθηκε ἡ συζήτησις ἐπὶ τῶν διαθρησκεια-
κῶν σχέσεων στὸ τρίτο θέμα μὲ τίτλο «῾Η Χριστιανικὴ
ἐκκλησία καὶ τὰ μὴ Χριστιανικὰ θρησκεύματα»14.
5. Στὴν Γ´ Γενικὴ Συνέλευσι τοῦ «Π.Σ.Ε.» στὸ Νέο
Δελχὶ τῶν ᾿Ινδιῶν τὸ ἔτος 1961 (19 Νοεμβρίου-5
Δεκεμβρίου), «διάχυτος ὑπῆρξε καὶ ὁ τρόπος τῆς συ-
ναντήσεως καὶ ἀντιμετωπίσεως τῶν ἄλλων ἀναγεν-
νομένων ᾿Ασιατικῶν θρησκειῶν»15 καὶ συνεζητήθη
εὐρέως τὸ μέγα πρόβλημα τῆς σχέσεως τοῦ
Χριστιανισμοῦ μὲ τὶς ἄλλες θρησκεῖες, ἰδίως μάλιστα
σὲ χῶρες, ὅπου οἱ Χριστιανοὶ εἶναι ἐλαχίστη
μειοψηφία.
Στὴν Συνέλευσι αὐτὴ παρετηρήθησαν δύο τάσεις
ἀνυποχώρητες στὶς θέσεις τους: ἡ πρώτη ὑπεστήρι-
ζε τὴν δρᾶσι τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος στοὺς μὴ Χρι-
στιανούς, ὡς προετοιμασία ἀποδοχῆς τοῦ Εὐαγγελίου,
ἡ δὲ δεύτερη ἐτόνιζε τὸ ἀδύνατον τῆς γνώσεως τοῦ
Θεοῦ ἄνευ τῆς γνώσεως τοῦ Χριστοῦ16.
6. Στὸ Α´ Παγκόσμιο Συνέδριο τοῦ «Τμήματος
Παγκοσμίου ῾Ιεραποστολῆς καὶ Εὐαγγελισμοῦ»17 ποὺ
συνῆλθε στὴν πόλι τοῦ Μεξικοῦ τὸ 1963 (8-19 Δε-
κεμβρίου), συνεζητήθη ὡς πρῶτο θέμα «῾Η μαρτυρία
τῶν Χριστιανῶν σὲ ἀνθρώπους ἄλλων Πίστεων», ἀλλὰ
καὶ πάλι δὲν ἐπετεύχθη μία σαφὴς συμφωνία ἐπὶ τοῦ
ζητήματος18.
* * *
• ῎Ηδη ὅμως εὑρισκόμεθα στὴν περίοδο τῆς Β´
Βατικανῆς Συνόδου (1962-1965), διὰ τῆς ὁποίας ὁ
Παπισμὸς προβαίνει σὲ ἕνα θεαματικὸ ἄνοιγμα πρὸς
τὸν ἐξωχριστιανικὸ Οἰκουμενισμό, μὲ τὴν «Δήλωσι γιὰ
τὶς σχέσεις τῆς ᾿Εκκλησίας μὲ τὶς μὴ Χριστιανικὲς
Θρησκεῖες»19.
Τὸ «τόλμημα» αὐτὸ τοῦ Βατικανοῦ, τὸ ὁποῖο μάλι-
στα εἶχε ἀρχίσει ἤδη νὰ συνεργάζεται μὲ τὸ «Π.Σ.Ε.»20,
συμβάλλει «ὁπωσδήποτε» στὴν ὁριστικὴ στροφὴ τοῦ
Οἰκουμενικοῦ ᾿Οργανισμοῦ τῆς Γενεύης καὶ τὸν
σταθερὸ πλέον προσανατολισμό του στὴν κατάφασι
τῶν μὴ Χριστιανικῶν θρησκειῶν21.
* * *
7. Τὸ Συνέδριο στὸ Κάντυ τῆς Σρὶ Λάνκα (Κεϋ-
λάνης) τὸ 1967 θεωρεῖται «σταθμὸς» στὴν πορεία
τοῦ χρονίζοντος ἀκανθώδους θέματος22.
Λαμβάνουν μέρος Παπικοὶ ἀντιπρόσωποι, γίνεται
ἀναφορὰ στὶς σχετικὲς ἀποφάσεις τῆς Β´ Βατικανῆς
καὶ ἐγκρίνεται πλέον σαφῶς ὁ Διαθρησκειακὸς Διά-
λογος.
῾Η ἐπίδρασις τῆς ἀποφάσεως αὐτῆς τοῦ Συνεδρίου
στὶς διάφορες συζητήσεις τῆς Δ´ Γενικῆς Συνελεύ-
σεως τοῦ «Π.Σ.Ε.» στὴν Οὐψάλα τὸ 1968 (4-20
᾿Ιουλίου)23 ἦταν ἐμφανὴς καὶ ζωηρά, μετὰ δὲ τὴν
Συνέλευσι αὐτὴ ἀνετέθη στὸν ᾿Ινδὸ Στάνλεϋ Σαμάρθα
ἡ ἐμβάθυνσις καὶ σπουδὴ στὸ θέμα «῾Ο λόγος τοῦ
Θεοῦ καὶ οἱ Ζωντανὲς Πίστεις τῶν ᾿Ανθρώπων»22.
8. Τὸ 1969 ἄρχισαν οἱ ἐπαφὲς τοῦ «Π.Σ.Ε.» μὲ τὸ
᾿Ισλάμ, οἱ ὁποῖες τὸ 1989 συνεπλήρωσαν τὴν πρώτη
εἰκοσαετία των, ὁπότε καὶ ἄνοιξε «μιὰ νέα περίοδος
ἀξιολόγησης καὶ νέες δυνατότητες περαιτέρω συνερ-
γασίας»24.
• Πρέπει νὰ ὑπογραμμισθῆ, ὅτι ἡ ἔναρξις τοῦ Δια-
θρησκειακοῦ Διαλόγου «βγῆκε μέσα ἀπὸ τὰ σπλάγ-
χνα τῆς ᾿Επιτροπῆς “Πίστη καὶ Τάξη” τοῦ ΠΣΕ»: ἡ
πρώτη συνάντησις Χριστιανῶν καὶ Μουσουλμάνων
ὠργανώθηκε ἀπὸ τὴν ᾿Επιτροπὴ αὐτὴ (Cartigny, ῾Ελ-
βετία, Μάρτιος 1969).
῾Ιστορικά, εὑρισκόμεθα στὴν περίοδο μετὰ τὴν Δ´
Γενικὴ Συνέλευσι τοῦ «Π.Σ.Ε.» (Οὐψάλα, 1968) καὶ
θεολογικά, ἡ «Πίστις καὶ Τάξις» ἔχει ἐγκαινιάσει τὴν
ἐπεξεργασία ἑνὸς κειμένου μὲ θέμα «῾Ενότητα τῆς ᾿Εκ-
κλησίας καὶ ἑνότητα τῆς ἀνθρωπότητος»25.
9. Τὸν Μάρτιο τοῦ 1970 στὸ ᾿Ατζαλτοὺν τοῦ
Λιβάνου συγκαλεῖται γιὰ πρώτη φορὰ ὑπὸ τὴν αἰγί-
δα τοῦ «Π.Σ.Ε.» Διαθρησκειακὴ Συνάντησις καὶ λαμ-
βάνουν μέρος ᾿Ινδουϊσταί, Βουδδισταί, Μουσουλμᾶνοι
καὶ Χριστιανοί, οἱ ὁποῖοι δεσμεύονται στὸν Διάλογο26.
Τὸν ᾿Απρίλιο τοῦ 1970 συνέβη ἕνα γεγονὸς λίαν
σημαντικὸ καὶ ἑρμηνευτικὸ τῶν τάσεων τοῦ Διαθρη-
σκειακοῦ Διαλόγου, ἐν σχέσει μάλιστα μὲ τὸ «Π.Σ.Ε.».
῾Ο «Ναὸς τῆς Κατανοήσεως» (The Temple of Understanding),
ἕνα ἀμερικανικὸ ἵδρυμα θεμελιωμένο τὸ
1960 ὡς ἕνα εἶδος «Συμβουλίου ῾Ηνωμένων Θρη-
σκειῶν», συνεκάλεσε στὴν Γενεύη τὴν δεύτερη «Συ-
νάντησι Κορυφῆς»: ὀγδόντα ἀντιπρόσωποι τῶν θρη-
σκειῶν τοῦ κόσμου συναντήθηκαν, γιὰ νὰ συζητήσουν
θέματα, ὅπως «Τὸ Σχέδιο Δημιουργίας μιᾶς
Παγκοσμίου Κοινότητος Θρησκειῶν».
῾Ο Γενικὸς Γραμματεὺς τοῦ «Π.Σ.Ε.» Δρ Εὐγένιος
Μπλέϊκ ἦταν παρὼν καὶ ὡμίλησε, καλώντας ὅλους
τοὺς ἡγέτας τῶν θρηκειῶν σὲ ἕνωσι.
῾Η «πρωτοφανὴς» ὑπερ-ομολογιακὴ ᾿Ακολουθία,
ποὺ ἔγινε στὸν Καλβινιστικὸ Καθεδρικὸ Ναὸ τοῦ
῾Αγίου Πέτρου, περιεγράφη ἀπὸ τὸν Προτεστάντη
Πάστορα Μπάμπελ, ὡς
«μία πάρα πολὺ μεγάλη ἡμέρα στὴν ἱστορία
τῶν θρησκειῶν», στὴν ὁποία «ὁ καθένας προσευ-
χήθηκε στὴν γλῶσσα του καὶ συμφώνως πρὸς τὶς
συνήθειες τῆς θρησκείας ποὺ ἀντιπροσώπευε», καὶ
στὴν ὁποία ἐπίσης «οἱ πιστοὶ ὅλων τῶν θρησκειῶν
ἐκλήθησαν σὲ συνύπαρξι στὴν λατρεία τοῦ ἰδίου
Θεοῦ».
῾Η Διαθρησκειακὴ ᾿Ακολουθία ἔκλεισε μὲ τὸ
«Πάτερ ἡμῶν»27…
10. Τὸν ᾿Ιούνιο τοῦ 1970 σὲ μία Συνεδρίασι εἰκοσι-
τριῶν θεολόγων τοῦ «Π.Σ.Ε.» στὴν Ζυρίχη, ἀπετιμήθη
θετικῶς ἡ ἐμπειρία τοῦ ᾿Ατζαλτοὺν τοῦ Λιβάνου καὶ
ἐξεπονήθη μία ῎Εκθεσις, ποὺ ἀπετέλεσε τὴν βάσι γιὰ
τὶς ὁριστικὲς ἀποφάσεις τοῦ «Π.Σ.Ε.» ἐπὶ τοῦ θέματος
τοῦ Διαθρησκειακοῦ Διαλόγου28.
11. Τὸ 1971 (10-21 ᾿Ιανουαρίου) συνῆλθε στὴν
᾿Αντὶς ᾿Αμπέμπα τῆς Αἰθιοπίας ἡ Κεντρικὴ ᾿Επι-
τροπὴ τοῦ «Π.Σ.Ε.» μὲ κύριο θέμα «Διάλογος μὲ
ἀνθρώπους ἄλλων Θρησκευτικῶν Πεποιθήσεων»
καὶ μὲ κύριο ὁμιλητὴ τὸν μητροπολίτη ῎Ορους
Λιβάνου κ. Γεώργιο Κὸδρ τοῦ ᾿Ορθοδόξου Πα-
τριαρχείου ᾿Αντιοχείας, ὁ ὁποῖος ἀνέπτυξε τὸ θέμα
«῾Ο Χριστιανὸς ἐντὸς ἑνὸς Πλουραλιστικοῦ Κόσμου
– ῾Η Οἰκονομία τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος»29.
῾Η Κεντρικὴ ᾿Επιτροπὴ βασίσθηκε στὴν ῎Εκθεσι
τῆς Ζυρίχης, ἐθεώρησε τὸν Διαθρησκειακὸ Διάλο-
γο ὡς μία «οἰκουμενικὴ προτεραιότητα» καὶ ἐπε-
χείρησε τὸ «τολμηρὸ βῆμα»: προέβη στὴν σύστασι
τοῦ «Τμήματος Διαλόγου μὲ τοὺς ᾿Ανθρώπους
Ζωντανῶν Πίστεων καὶ ᾿Ιδεολογιῶν», μὲ Διευθυντὴ
τὸν Στάνλεϋ Σαμάρθα30.
• Τὸ 1971 λοιπὸν θεωρεῖται ὡς ἀφετηριακὸ
ἔτος τῆς διευρύνσεως τοῦ ἑνωτικοῦ ὁράματος τοῦ
«Π.Σ.Ε.» καὶ τοῦ ἀνοίγματος τῶν πυλῶν του σὲ ὅλα
τὰ θρησκεύματα.
* * *
Πρέπει νὰ σημειωθῆ, πρὶν ἀναφερθοῦμε στὰ πε-
ραιτέρω διαθρησκειακὰ βήματα τοῦ «Π.Σ.Ε.», ὅτι ἡ
διεύρυνσις τῶν ὁρίων τοῦ Οἰκουμενικοῦ αὐτοῦ ᾿Ορ-
γανισμοῦ τῆς Γενεύης, ἔγινε μὲ ἕναν τρόπο ἄξιο
πολλῶν δακρύων, εἰδικὰ γιὰ τοὺς ὀρθοδόξους
Οἰκουμενιστάς, καὶ μὲ μία πτῶσι πρωτάκουστη.
Τὶ ἀκριβῶς συνέβη;
Στὴν ᾿Αντὶς ᾿Αμπέμπα ὁ μητροπολίτης κ. Γεώρ-
γιος Κόδρ, στὴν προσπάθειά του νὰ θέση τὰ θεμέλια
μιᾶς νέας θεολογίας, τῆς θεολογίας τοῦ διαλόγου μὲ
τὶς ἄλλες θρησκεῖες, κατεπάτησε κυριολεκτικὰ τὰ
πάντα καὶ ἐκήρυξε μία πολύμορφη αἵρεσι.
῾Ο δυστυχὴς ἀρχιερεὺς διαπιστώνει αὐθεν-
τικότητα στὴν πνευματικὴ ζωὴ τῶν ἀβαπτίστων· βε-
βαιώνει ὅτι μποροῦμε νὰ ἐμπλουτίσουμε τὶς
ἐμπειρίες μας μὲ τὸν πλοῦτο τῆς παγκοσμίου θρη-
σκευτικῆς κοινότητος· ἀναγνωρίζει, ὅτι ὁ Χριστὸς
φωτίζει τοὺς ἀλλοθρήσκους στὴν ἀνάγνωσι τῶν
Γραφῶν τους· ὑποστηρίζει, ὅτι τὸ ῞Αγιον Πνεῦμα
ἐνεργεῖ ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸν ᾿Ιησοῦ Χριστὸ καὶ τὴν
᾿Εκκλησία Του, ἐμπνέει τὶς μὴ Χριστιανικὲς
θρησκεῖες καὶ εἶναι πραγματικὰ ὁ κοινὸς πα-
ρονομαστὴς ὅλων τῶν θρησκειῶν τοῦ κόσμου31!
12. Τὸν Αὔγουστο τοῦ 1971 στὸ Βέλγιο (Louvain,
Heverley) συνῆλθε ἡ ᾿Επιτροπὴ «Πίστις καὶ
Τάξις» τοῦ «Π.Σ.Ε.» μὲ κεντρικὸ θέμα «῾Η ἑνότης τῆς
᾿Εκκλησίας καὶ ἡ ἑνότης τοῦ κόσμου».
Τὸ Τμῆμα ΙΙ ἐξήτασε τὸ θέμα «῾Η ἑνότης τῆς ᾿Εκ-
κλησίας καὶ ἡ συνάντησις μὲ τὰ ζῶντα (ἐξωχριστια-
νικὰ) θρησκεύματα», κατὰ δὲ τὴν σχετικὴ συζήτησι,
ἐξ ἐπιδράσεως «σαφῶς» παπικῆς, «διάχυτος ὑπῆρχε
μεταξὺ τῶν συνέδρων ἡ ἀντίληψις, ὅτι οἱ ἐκτὸς τοῦ
Χριστιανισμοῦ ἱστάμενοι ἀνήκουν κατὰ ἕνα τρόπον
εἰς τὸν λαὸν τοῦ Θεοῦ, εἶναι δὲ δυνατὴ καὶ παρ᾿ αὐτοῖς
ἡ σωτηρία»32.
13. Τὸν ᾿Ιούλιο τοῦ 1972 πάλι στὸν Λίβανο
(Broumana) πραγματοποιεῖται ἀπὸ τὸ «Π.Σ.Ε.» συν-
άντησις μὲ θέμα «᾿Αναζήτηση ἀμοιβαίας κατανόησης
καὶ συνεργασίας», στὴν ὁποία συμμετέχουν Χριστιανοὶ
καὶ Μουσουλμᾶνοι ἀπὸ εἴκοσι συνολικὰ χῶρες33.
14. Τὸν ᾿Απρίλιο τοῦ 1974 στὴν Κεϋλάνη (Colombo)
διοργανώνει τὸ «Π.Σ.Ε.» διαθρησκειακὴ
συνάντησι, στὴν ὁποία λαμβάνουν μέρος ὄχι μόνον
Χριστιανοὶ καὶ Μουσουλμᾶνοι, ἀλλὰ καὶ ἐκπρόσωποι
ἄλλων θρησκειῶν. Τὸ ἐνδιαφέρον ἑστιάζεται στὸ θέμα
τῆς «κοινωνίας».
῾Η συνάντησις αὐτὴ «ἐπεχείρησε τὴν κοινὴ ἀναζή-
τηση γύρω ἀπὸ τὶς ἔννοιες τῆς κοινότητας-κοινω-
νίας, τῆς “κοινωνίας ἀγάπης”, τῆς οἰκουμενικότητας
καὶ παγκοσμιότητας σὰν θρησκευτικοῦ ὁραματι-
σμοῦ»34.
15. Τὸν ᾿Ιούλιο τοῦ 1974 στὴν Γκάνα (Legon)
συνεχίσθηκε ἡ ἴδια προβληματική, ἀλλὰ σὲ περιφε-
ρειακὸ ἐπίπεδο καὶ οἱ συζητήσεις διεξήχθησαν μέσα
στὸ γενικώτερο πλαίσιο τῆς θεματολογίας τῆς ᾿Επι-
τροπῆς «Πίστις καὶ Τάξις» τοῦ «Π.Σ.Ε.» ἐπὶ τοῦ
θέματος «῾Ενότητα τοῦ Θεοῦ καὶ ἀνθρώπινη
κοινωνία»35.
16. Τὸν ᾿Ιανουάριο τοῦ 1975 στὸ Χὸνγκ Κὸνγκ
τὸ θέμα ἦταν «Μουσουλμᾶνοι καὶ Χριστιανοὶ μέσα
στὴν κοινωνία» καὶ ἔλαβαν μέρος ἀντιπρόσωποι ἀπὸ
τὴν Νοτιο-ανατολικὴ ᾿Ασία, οἱ ὁποῖοι ἐνέκυψαν στὰ
προβλήματα τοῦ εὐαισθήτου αὐτοῦ γεωγραφικοῦ χώ-
ρου36.
17. Τὸ 1975 στὴν Ε´ Γενικὴ Συνέλευσι τοῦ «Π.Σ.Ε.»
στὸ Ναϊρόμπι τῆς Κένυας (23 Νοεμβρίου – 10
Δεκεμβρίου), γιὰ πρώτη φορὰ πέντε πρόσωπα ἄλ-
λων θρησκειῶν (᾿Ιουδαϊσμοῦ, ᾿Ισλαμισμοῦ καὶ ᾿Ινδουϊ-
σμοῦ) προσεκλήθησαν σὲ μία Γενικὴ Συνέλευσι ὡς
εἰδικοὶ φιλοξενούμενοι καὶ συνεργάσθηκαν στὸ τμῆμα
ΙΙΙ (ἀπὸ τὰ ἕξι) ἐπὶ τοῦ βοηθητικοῦ θέματος μὲ τίτλο
«Τὸ ᾿Επιζητεῖν τὴν Κοινότητα. ῾Η ἀπὸ Κοινοῦ
᾿Αναζήτησις μετ᾿ ᾿Ανθρώπων Διαφόρων Πίστεων,
᾿Ιδεολογιῶν καὶ Πολιτισμῶν»37.
Στὴν Συνέλευσι αὐτὴ ὁ Διαθρησκειακὸς Διάλογος
ἔγινε ἀντικείμενο ἀντεγκλήσεων καὶ οἱ συντηρητικοὶ
ἐθεώρησαν αὐτὸν ὡς συγκρητισμὸ καὶ «πνευματικὸ
συμβιβασμὸ» καὶ προδοσία τῆς ἱεραποστολῆς, ἐνῶ
«ἄλλοι ἐξέφρασαν τὴν ἀπογοήτευσή τους γιὰ τὴν
ἔλλειψι θάρρους ἀπὸ μέρους τῶν ᾿Εκκλησιῶν νὰ
ἀντιμετωπίσουν μὲ ἀποφασιστικότητα ἕνα τόσο
σπουδαῖο θέμα»38.
* * *
• Μετὰ τὴν Ε´ Γενικὴ Συνέλευσι τοῦ «Π.Σ.Ε.», ἀρ-
χίζει ἡ δευτέρα περίοδος τοῦ Διαλόγου μὲ τὸ ᾿Ισλάμ,
ἡ «Περίοδος τοῦ κοινοῦ προγραμματισμοῦ» (1975-
1983), κατὰ τὴν ὁποία εἶναι πιὸ ἐνεργὸς ἡ συμ-
μετοχὴ τῶν Μουσουλμάνων στὶς συναντήσεις ποὺ
ὀργανώνει τὸ «Π.Σ.Ε.» καὶ πραγματοποιεῖται μία
καρποφόρος συνεργασία «Π.Σ.Ε.» καὶ Βατικανοῦ39.
* * *
18. Τὸν ᾿Ιούνιο τοῦ 1976 στὴν ῾Ελβετία
(Chambesy)πραγματοποιεῖται ἡ πρώτη συνάντησις
«κοινοῦ προγραμματισμοῦ» μὲ θέμα «Χριστιανικὴ
ἱεραποστολὴ καὶ ᾿Ισλαμικὴ Da’wah». Τὴν εὐθύνη
συντονισμοῦ ἔχει ἡ ᾿Επιτροπὴ τοῦ «Π.Σ.Ε.» «῾Ιερα-
ποστολὴ καὶ Εὐαγγελισμός»40.
• ᾿Ακολούθησαν, λόγῳ τῆς ἐπιτυχίας αὐτῆς τῆς
συναντήσεως, δύο προκαταρκτικὲς Συσκέψεις, στὴν
προσπάθεια νὰ ἐπιτευχθῆ μία μεγάλη ᾿Ισλαμο-Χριστια-
νικὴ Διάσκεψι.
19. Τὸν ᾿Οκτώβριο τοῦ 1976 πραγματοποιεῖται
στὴν ῾Ελβετία (Cartigny) ἡ πρώτη προπαρασκευα-
στικὴ συνάντησις41.
20. Τὸν Νοέμβριο τοῦ 1977 ὠργανώθηκε
Σύσκεψις στὴν Βηρυττὸ μὲ θέμα «Πίστη, ἐπιστήμη,
τεχνολογία καὶ τὸ μέλλον τῆς ἀνθρωπότητος»42.
21. Τὸ 1977 ἡ Κεντρικὴ ᾿Επιτροπὴ τοῦ «Π.Σ.Ε.»
διωργάνωσε μία θεολογικὴ Σύσκεψι στὸ Τσιὰνγκ Μέϊ
τῆς Ταϋλάνδης μὲ θέμα «Διάλογος ἐν Κοινωνίᾳ», γιὰ
νὰ διασαφηνισθῆ ἡ φύσις, ὁ σκοπὸς καὶ τὰ ὅρια τοῦ
Διαθρησκειακοῦ Διαλόγου καὶ ἡ σχέσις του μὲ τὴν
ἱεραποστολή, διότι τὸ ζήτημα αὐτὸ εἶχε προκαλέσει
μίαν ἀνοικτὴ ἔριδα στὸ Ναϊρόμπι (1975)43.
22. Τὸ 1979 ἡ Κεντρικὴ ᾿Επιτροπὴ τοῦ «Π.Σ.Ε.»
συσκέφθηκε στὴν Τζαμάϊκα (Κίνγκστον) καὶ υἱοθέ-
τησε ἕναν «῾Οδηγὸ στὸν Διάλογο μὲ ᾿Ανθρώπους
Ζωντανῶν Πίστεων καὶ ᾿Ιδεολογιῶν», ὡς ἀποτέλεσμα
τῆς Συσκέψεως στὴν Ταϋλάνδη, τὸν ὁποῖον ἐπέδωσε
στὶς ἐκκλησίες – μέλη γιὰ σπουδὴ καὶ πρᾶξι44
23. Τὸν Μάρτιο τοῦ 1979 στὴν ῾Ελβετία
(Chambesy)προωθεῖται ἡ ἰδέα τῆς Διεθνοῦς Συσκέ-
ψεως μὲ θέμα «Συμβίωση Χριστιανῶν καὶ Μουσουλ-
μάνων»45.
24. Τὸν ᾿Ιούνιο τοῦ 1980 στὴν ῾Ελβετία (Bossey),
ὡς ἀπόρροια τῶν συστάσεων τῆς προηγουμέ-
νης Συσκέψεως, ὀργανώνεται γιὰ πρώτη φορὰ
συνάντησις Χριστιανῶν καὶ Μουσουλμάνων νέων, μὲ
θέμα «῾Η ζωὴ τῶν πιστῶν μέσα σὲ μιὰ κοινωνία
ἀλλαγῶν»46.
25. Τὸν Μάρτιο-᾿Απρίλιο τοῦ 1982 στὴν Κεϋ-
λάνη (Colombo) συγκαλεῖται Συνέδριο, ὑπὸ τὸ ὅραμα
τῆς προωθουμένης Διεθνοῦς Συσκέψεως, μὲ θέμα
«Χριστιανοὶ καὶ Μουσουλμᾶνοι ποὺ ζοῦν καὶ ἐργάζον-
ται μαζί: ῏Ηθος καὶ ἐφαρμογὴ στὰ ἀνθρωπιστικὰ καὶ
ἀναπτυξιακὰ προγράμματα»47.
26. Τὸ 1983 στὴν ΣΤ´ Γενικὴ Συνέλευσι τοῦ «Π.-
Σ.Ε.» στὸ Βανκοῦβερ τοῦ Καναδᾶ (24 ᾿Ιουλίου – 10
Αὐγούστου) δὲν ἔλλειψαν οἱ ἀλλόθρησκοι, ὅπως ἄλ-
λωστε διεκηρύσσετο στὸ «Μήνυμά» της:
«῾Η παρουσία μεταξύ μας, ὀπαδῶν, πιστῶν ἄλ-
λων θρησκειῶν, ὅπως καὶ τῶν χιλιάδων ἐπισκε-
πτῶν, μᾶς ἔφερε τὸ μήνυμα ὅλης τῆς ἀνθρώπι-
νης κοινότητας»,ἐπικροτεῖται δὲ καὶ ἐνθαρρύνεται ἡ συνέχισις τοῦ
Διαθρησκειακοῦ Διαλόγου48.
27. Τὸ 1986 τὸ «Π.Σ.Ε.» ἐκυκλοφόρησε τὴν Κα-
θοδηγητικὴ Σπουδὴ «῾Η Πίστις τοῦ Γείτονός μου – καὶ
ἡ ᾿Ιδική μου», ἡ ὁποία διαδόθηκε εὐρέως καὶ
συζητήθηκε (μεταφράσθηκε σὲ δεκαέξι γλῶσσες)49.
Κατὰ τὴν περίοδο αὐτή, μεταξὺ ΣΤ´ (1983) καὶ
Ζ´ (1991) Γενικῆς Συνελεύσεως τοῦ «Π.Σ.Ε.», ὁ ᾿Ισλα-
μο-Χριστιανικὸς Διάλογος διέρχεται τὸ τρίτο στάδιό
του: τῶν συναντήσεων σὲ περιφερειακὸ ἐπίπεδο.
῎Ετσι, τέσσερις συνολικὰ Συσκέψεις πραγματο-
ποιοῦνται50:
28. Τὸν Μάρτιο τοῦ 1986 στὴν ᾿Αφρικὴ (Porto
Novo, Benin), μὲ θέμα «Θρησκεία καὶ ὑπευθυνότη-
τα».
29. Τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1986 στὴν ᾿Ασία (Kuta,
Bali, ᾿Ινδονησία), μὲ θέμα «Μαζὶ πρὸς τὸν ἑπόμενο
αἰῶνα».
30. Τὸ 1987 (27 Σεπτεμβρίου – 1 ᾿Οκτωβρίου)
στὴν ῾Ελλάδα (Κολυμπάρι, ᾿Ορθόδοξη ᾿Ακαδημία
Κρήτης), μὲ θέμα «Θρησκεία καὶ Κοινωνία».
31. Τὸν Μάρτιο τοῦ 1988 στὶς Η.Π.Α. (New
Winsdor, Maryland), μὲ θέμα «῾Η πρόκληση τοῦ πλου-
ραλισμοῦ».
* * *
32. Τὸ 1988 (23-25 ᾿Ιανουαρίου) τὸ Τμῆμα «Παγ-
κοσμίου ῾Ιεραποστολῆς καὶ Εὐαγγελισμοῦ» τοῦ
«Π.Σ.Ε.» διωργάνωσε στὸ Ταμπαρὰμ τῶν ᾿Ινδιῶν, στὸ
Χριστιανικὸ Κολλέγιο τοῦ Μαδράς, ἐκδηλώσεις γιὰ
τὴν πεντηκοστὴ ἐπέτειο τῆς ἐκεῖ Συνελεύσεως (τὸ
1938) καὶ ἐπηκολούθησε πενταήμερη Συνδιάσκεψις
(26-30 ᾿Ιανουαρίου) στὸ Μαχαμπαλιπουσὰν (ἔξω ἀπὸ
τὸ Μαδρὰς) μὲ θέμα «῾Ιεραποστολὴ καὶ Διάλογος».
῾Η Διάσκεψις αὐτή, μὲ κεντρικὸ θέμα τὸν Διαθρη-
σκειακὸ Διάλογο, ἦταν προπαρασκευαστικὴ τοῦ Πα-
γκοσμίου Συνεδρίου τοῦ ἐρχομένου ἔτους στὸ Τέ-
ξας, ἕνας δὲ ἀπὸ τρεῖς βασικοὺς εἰσηγητάς της ἦταν
ὁ ἐπίσκοπος ᾿Ανδρούσης κ. ᾿Αναστάσιος Γιαννουλᾶ-
τος (νῦν ἀρχιεπίσκοπος Τιράνων καὶ πάσης
᾿Αλβανίας)51.
33. Τὸν Αὔγουστο τοῦ 1988 ἡ Κεντρικὴ ᾿Επι-
τροπὴ τοῦ «Π.Σ.Ε.» συνῆλθε στὸ ᾿Αννόβερο τῆς Δ.
Γερμανίας (39η τακτικὴ Συνεδρία) καὶ ἀσχολήθηκε
μὲ τὴν προετοιμασία τῆς Ζ´ Γενικῆς Συνελεύσεως
(Κανμπέρρα, 7-20.2.1991).
Στὴν Συνεδρία αὐτὴ «ἀπεφασίσθη… ἡ συνέχιση
τοῦ διαθρησκειακοῦ διαλόγου» καὶ ἔγινε «πρότα-
ση νὰ κληθοῦν καὶ ἐκπρόσωποι ἄλλων θρησκευ-
μάτων ὡς ὁμιληταὶ τῆς προσεχοῦς Γεν. Συνε-
λεύσεως»52.
34. Τὸ 1989 στὸ 10ο Συνέδριο «Παγκοσμίου ῾Ιε-
ραποστολῆς καὶ Εὐαγγελισμοῦ» στὸ Σὰν ᾿Αντώνιο
τοῦ Τέξας τῶν Η.Π.Α. (22-31 Μαΐου)
«γιὰ πρώτη φορὰ μετεῖχαν ἐκπρόσωποι μεγά-
λων θρησκευμάτων, οἱ ὁποῖοι μετέφεραν ἀπὸ τὸν
δικό τους κόσμο ἐμπειρίες καὶ προβληματισμοὺς
σχετικὰ μὲ κρίσιμα κοινὰ ἀνθρώπινα προβλήμα-
τα»53.
35. Τὸ 1990 (9-15 ᾿Ιανουαρίου) τὸ «Π.Σ.Ε.» ὠργά-
νωσε στὸ Μπάαρ τῆς ῾Ελβετίας μία Συνάντησι, στὴν
ὁποία ἔλαβαν μέρος εἰκοσιένας θεολόγοι ὀρθόδοξοι,
Προτεστάνται καὶ Παπικοὶ καθὼς καὶ ἄλλοι εἰδικοὶ ἀπὸ
δεκαπέντε χῶρες καὶ ἐξεπονήθη ἕνα Κείμενο μὲ τίτλο
«Θρησκευτικὸς Πλουραλισμὸς – Θεολογικὲς Προοπτι-
κὲς καὶ Βεβαιώσεις».
Στὸ κείμενο αὐτὸ ἐκτὸς τῶν ἄλλων ἐκπληκτικῶν
ἀναφέρεται, ὅτι
«ἀναγνωρίζουμε τὴν ἀνάγκη νὰ κινηθοῦμε
πέρα ἀπὸ μία θεολογία, ἡ ὁποία περιορίζει τὴν
σωτηρία σὲ μία ἰδιαίτερη κατηγορηματικὴ δέσμευ-
σι στὸν ᾿Ιησοῦ Χριστό»! καί, «βεβαιώνουμε
κατηγορηματικά, ὅτι τὸ ῞Αγιον Πνεῦμα ἐργάζεται
στὴν ζωὴ καὶ τὶς παραδόσεις τῶν λαῶν τῶν
ζωντανῶν πίστεων»54!
36. Τὸ 1990 (5-12 Μαρτίου) τὸ «Π.Σ.Ε.» συνεκά-
λεσε στὴν Σεοὺλ τῆς Κορέας μία Παγκόσμια
Συνέλευσι ἐπὶ τοῦ Προγράμματος «Δικαιοσύνη, Εἰρήνη
καὶ ᾿Ακεραιότητα τῆς Δημιουργίας», ὅπου παρίσταντο
ὀκτὼ φιλοξενούμενοι ἄλλων θρησκειῶν, ἀντι-
πρόσωποι τεσσάρων θρησκευμάτων (᾿Ιουδαϊσμοῦ,
᾿Ισλαμισμοῦ, Σιχισμοῦ, Βουδδισμοῦ), οἱ ὁποῖοι καὶ
ὡμίλησαν σὲ συζήτησι ῾Ολομελείας μὲ θέμα «᾿Απειλὲς
στὴν Εἰρήνη»55.
37. Τὸν Αὔγουστο τοῦ 1990 τὸ «Π.Σ.Ε.» διωρ-
γάνωσε μία Διαθρησκειακὴ Διάσκεψι στὸ Χὸνγκ
Κόνγκ, προπαρασκευαστικοῦ χαρακτῆρος γιὰ τοὺς
φιλοξενουμένους ἄλλων θρησκειῶν, ποὺ θὰ ἐλάμβα-
ναν μέρος στὴν Ζ´ Γενικὴ Συνέλευσι τῆς Κανμπέρ-
ρας.
῾Η Διάσκεψις αὐτή, στὴν ὁποία ἔλαβαν μέρος Χρι-
στιανοί, Βουδδισταί, Κομφουκιανισταί, ᾿Ινδουϊσταί, ᾿Ιου-
δαῖοι, Μουσουλμᾶνοι, Σιχισταί, ἕνας Ζωροάστρης,
ἕνας Σιντοϊστὴς καὶ ἕνας Ταοϊστής, ἐξεπόνησε μία
Δήλωσι (§§ 9) ἀπὸ τὶς πιὸ «τολμηρὲς» τοῦ εἴδους
αὐτοῦ.
᾿Εφ᾿ ὅσον ὁ Διαθρησκειακὸς Διάλογος κατανοεῖ-
ται στὰ πλαίσια τοῦ «Π.Σ.Ε.», «ὡς μία συνάντησις
μεταξὺ ἀνθρώπων ποὺ ζοῦν σὲ διαφορετικὲς θρη-
σκευτικὲς παραδόσεις», ἡ Δήλωσις τοῦ Χὸνγκ Κὸν-
γκ ὑποστηρίζει – ἐκτὸς τῶν ἄλλων – ὅτι
«θὰ πρέπει νὰ μάθουμε νὰ ἀναγνωρίζουμε
στοὺς γείτονές μας τὴν παρουσία τοῦ Θείου,
ὁμιλοῦντος μὲ διαφορετικοὺς τρόπους στὶς
διάφορες παραδόσεις: ἡ Σεχινὰ στὴν ᾿Ιουδαϊκὴ
παράδοσι, τὸ ῞Αγιον Πνεῦμα τοῦ Τριαδικοῦ
Θεοῦ στοὺς Χριστιανούς, τὸ ῎Ατμαν στοὺς
᾿Ινδοὺς καὶ τοὺς Σιχίτας, τὸ Ρουὰχ στοὺς Μου-
σουλμάνους»56!
῞Οπως ὁμολογεῖται ἀπὸ χείλη ἐπισήμων καὶ εἰδι-
κευμένων Οἰκουμενιστῶν,
«τὸ ῾Υπο-Τμῆμα τοῦ ΠΣΕ γιὰ τὸν Διάλογο
μὲ τὶς Ζωντανὲς Πίστεις, ἔχει ἀναλάβει διάφο-
ρες πρωτοβουλίες στὶς δεκαετίες ποὺ μᾶς
πέρασαν γιὰ πραγματικὸ διάλογο καὶ συνεργα-
σία, ἔχει δὲ προετοιμάσει τὸ ἔδαφος γιὰ ἕναν
εὐρύτερο οἰκουμενισμὸ (wider ecumenism) καὶ
γιὰ μιὰ πιὸ ἀνοικτή, σεβαστὴ καὶ εἰρηνικὴ ἄποψι
περὶ Πίστεως στὶς περισσότερες Χριστιανικὲς
ἐκκλησίες σήμερα»57.
• Εἴδαμε τὴν προετοιμασία τοῦ ἐδάφους «γιὰ ἕναν
εὐρύτερο Οἰκουμενισμὸ» καὶ ἀκούσαμε τὶς ὁμολογίες
τῶν Οἰκουμενιστῶν: εἶναι σαφὲς καὶ δὲν ἀπομένει
καμμία ἀμφιβολία, ὅτι ὄντως τὸ μέλλον τοῦ «Π.Σ.Ε.»
εἶναι πανθρησκειακὸ καὶ ὁ συγκρητιστικός του
ἐκφυλισμὸς ἀναπόφευκτος…
57.
Aπο το βιβλίο του Μητροπολίτου
᾿Ωρωποῦ καὶ Φυλῆς Κυπριανοῦ
«Παγκόσμιο Συμβούλιο
᾿Εκκλησιῶν»
καὶ Διαθρησκειακὴ Κίνησις