ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ι΄.

Περί Υπερηφανείας, Αυτομεμψίας και Ταπεινώσεως.

18η. Μην είσαι πείσμων, αλλά ταπεινός, μη φρονής ότι κάτι είσαι, διότι αυτό είναι υπερηφάνεια και τους υπερηφάνους ο Θεός τους συχαίνεται. Πάντοτε, παιδί μου, να σκέπτεσαι ότι είσαι ο πιο αμαρτωλός του κόσμου και ότι, εάν η χάρις του Θεού σε αφήση, τότε θα κάνης όλα τα κακά του κόσμου! Πάντοτε να κατηγορής τον εαυτόν σου. Όταν πηγαίνης να κοινωνήσης, να κατηγορής τον εαυτόν σου ως ανάξιον να δεχθής μέσα σου τον Δεσπότην Χριστόν, που είσαι τόσον αμαρτωλός. Πρέπει να κλαίης όταν κοινωνής, δια να σε λυπηθή ο Χριστός δια τας αμαρτίας σου. «Μάθετε απ’ εμού ότι πράός ειμι και ταπεινός τη καρδία και ευρήσετε ανάπαυσιν ταις ψυχαίς υμών» (Ματθ. 11,29 ). Βλέπεις, παιδί μου; Η πραότης είναι καρπός της ταπεινώσεως και ανφότερα χαρίζουν την μακαρίαν και από Θεού ανάπαυσιν. Εις τον πατημένον τόπον, δεν φυτρώνει χορτάρι, ούτω και εις την ταπεινήν ψυχήν δεν φυτρώνει πάθος και κακία. Καθ’ όσον θα είμεθα ελλιπείς εις την ταπείνωσιν, δεν θα παύση ο Θεός να μας ταπεινώνη δια των πειρασμών, έως να μάθωμεν αυτό το σοβαρόν και σωτηριωδέστατον μάθημα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ι΄.

Περί Υπερηφανείας, Αυτομεμψίας και Ταπεινώσεως.

19η. Εμπρός, παιδί μου, ζωσθήτε το πνευματικόν λέντιον της ταπεινώσεως του Χριστού μας και υποταχθήτε εις πάντα, ίνα τον πάντων Κύριον δεχθήτε εις τας καρδίας σας. Ο Χριστός μας ουκ αναπαύεται εις ψυχήν μη έχουσαν οσμήν ταπεινώσεως, αλλά μάλλον αναχωρεί δια την εν αυτή δυσωδίαν της υπερηφανείας. Παρακαλώ εκ καρδίας, μισήσατε την αντιλογίαν, την παρακοήν, την φιλονεικίαν, το ίδιον θέλημα, την παρρησίαν και κάθε άλλην εμπαθή κατάστασιν, διότι ταύτα πάντα αποδιώκουν την αγάπην του Θεού και αντεισάγουν την πικρίαν εις την ψυχήν.
Να είσθε ειλικρινείς εις κάθε σας εκδήλωσιν και έκφρασιν, μη λέγετε ψέματα, λαλείτε αλήθειαν. Εις τα ψυχικά ασθενήματα των συνασκουμένων αδελφών σας μη προσβλέπετε, διότι θα βλαβήτε ουκ ολίγον, αλλά συμπαθώς δια τον Κύριον παραβλέψατε, ίνα και Αυτός τα ιδικά σας συμπαθείας αξιώση. Μη φρονήσετε ποτέ τι μέγα περί υμών, ίνα μην εγκαταλειφθήτε υπό της φρουρούσης υμάς χάριτος του Θεού και περιέλθετε εις μέγαν πειρασμόν. Αγαπήσατε, ολοψύχως την ταπείνωσιν, υπέρ πάσαν άλλην αρετήν, διότι αύτη και άνευ σωματικών κόπων δύναται να μας χαρίση την χάριν της κατά Θεόν υιοθεσίας. Αντιθέτως δε, οι σωματικοί κόποι χωρίς την επίγνωσιν του μηδενικού μας αποβαίνουν μάταιοι και ανωφελείς.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ι΄.

Περί Υπερηφανείας, Αυτομεμψίας και Ταπεινώσεως.

20η. Δεν υπάρχει μεγαλύτερον κακόν από τον εγωϊσμόν, αυτός γεννά όλους τους πειρασμούς και τα σκάνδαλα και αλλοίμονον εις όποιον τυλίξη, θα τον παραμορφώση! Μόνον ο καλός υποτακτικός θα κάνη την ψυχήν του αγγελικήν από πνευματικήν ομορφιάν. Μη σας περνά ο καιρός άκαρπος, διότι το σχοινί μαζεύεται και έξαφνα θα ακούσωμεν: «Τάξον τα περί του οίκου σου, αποθνήσκεις και ου μη ζήση έτι χρόνον»! Κτυπάτε τον εγωϊσμόν με όλην σας την δύναμιν, μάθετε ταπείνωσιν, κάνετε τα έργα σας με συντριβήν, με πένθος, με την ευωδίαν της ταπεινώσεως. Μόνον τα έργα σας που έχουν ταπείνωσιν θα βραβευθούν. Τα έργα που τα έχει δηλητηριάσει ο εγωϊσμός και το ίδιον θέλημα, θα τα πάρουν οι τέσσαρες άνεμοι και θα τα σκορπίσουν ωσάν τα σκύβαλα και θα ευρεθώμεν με άδεια τα χέρια. Ας συνέλθωμεν λοιπόν, ας αγαλλιάσωμεν με την άδολον αγάπην του Χριστού, διότι εμπαθείς ψυχαί δεν θα εισέλθουν εις την άνω Ιερουσαλήμ. Εκεί μόνον αι αγναί ψυχαί θα εισέλθουν με χαράν και αγαλλίασιν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ι΄.

Περί Υπερηφανείας, Αυτομεμψίας και Ταπεινώσεως.

21η. Ναι, τέκνα μου ποθητά, μας λείπει όντως αύτη η αγιωτάτη αρετή, η ταπείνωσις. Ο εγωϊσμός, η απαισία αυτή κακία, έχει επιφέρει όλα τα δεινά εις τους ανθρώπους. Όντως η ταπείνωσις είναι αγιότης! Διατί συγκρουόμεθα με το «ψύλλου πήδημα»; Διότι δεν έχομεν ταπείνωσιν. Ο έχων ταπείνωσιν αποσοβεί το σκάνδαλον. Χωρίς αληθινήν ταπείνωσιν τα σκάνδαλα διατηρούνται και αυξάνουν, οπότε κάθε ελπίς διορθώσεως αίρεται. Παρακαλείτε τον ταπεινόν μας Ιησούν εις την προσευχήν σας να σας χαρίση πνεύμα ταπεινοφροσύνης και πραότητος, καθώς είπεν ο Ίδιος εν τω ιερώ Ευαγγελίω: «Μάθετε απ’ εμού, ότι πράός ειμι και ταπεινός τη καρδία και ευρήσετε ανάπαυσιν ταις ψυχαίς υμών» ( Ματθ.11,29 ). Ο ταπεινός άνθρωπος δεν ενθυμείται ουδέν προηγούμενον κακόν, όπερ έπραξεν ο πλησίον του εις αυτόν, αλλά τα πάντα συγχωρεί και λησμονεί από καρδίας δι’ αγάπην Θεού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ι΄.

Περί Υπερηφανείας, Αυτομεμψίας και Ταπεινώσεως.

22η. Ταπεινώσου και μέμφου τον εαυτόν σου. Μη δικαιώνης τον εαυτόν σου, έστω και αν έχης απόλυτον δίκαιον, διότι η δικαίωσις του εαυτού μας συμβάλλει εις το να μη θεραπεύεται η νόσος της ψυχής μας. Ανάπαυσε, κόρη μου, την Γερόντισσα και το Πνεύμα του Θεού θα σε επισκιάση. Γίνε ταπεινή νύμφη Χριστού. Η εγωϊστρια είναι βδελυκτή εις τον ωραιότατον Νυμφίον Χριστόν. Ο Νυμφίος ταπεινός και πράος και η Νύμφη-ψυχή υπερήφανη και θυμώδης; Αν θέλης να ευωδιάζης, αγκάλιασε το ταπεινόν, το απλόν, το υπάκουον και πράον πνεύμα. Μίσησε τον εγωϊσμόν ως δυσωδίαν και βλακείαν.
Λίαν καλώς πράττεις, μεμφομένη εαυτήν καθ’ όλα. Αύτη η οδός είναι πατερικωτάτη. Ναι, παιδί μου, τούτον τον τρόπον εμφύτευσον βαθειά μέσα εις την ψυχούλα σου και μεγίστην έξεις την ωφέλειαν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ι΄.

Περί Υπερηφανείας, Αυτομεμψίας και Ταπεινώσεως.

23η. Τι ωραιότερον της πνευματικής βίας! Παρέχει όντως μίαν κρυφήν, αλλά τελείαν χαράν, με ελπιδοφόρον άγιον μέλλον. Δια τούτο, παιδί μου, αγωνίζου εις την αγίαν αυτομεμψίαν, συνεχώς μέμφου σεαυτόν, ρίπτε το σφάλμα επάνω σου, φώναζε: «Ιησού μου, και εδώ εγώ πταίω, μήτε ο διάβολος μήτε άνθρωπος, αλλά ο κακός εαυτός μου πταίει, που δεν προσέχει εκεί που περπατά. Ρίπτε μου φως εις το μονοπάτι της ζωής μου, δροσιά ταπεινώσεως εις την καρδίαν μου, δια να αισθανθώ εσένα τον πράον και ταπεινόν Ιησού μου. Μη μου παρίδης τα δάκρυα, η χαρά των αγγέλων, αλλά πρόσδεξαι ταύτα εις οσμήν ευωδίας και δώσε μου τα αιτήματα της καρδίας μου, όπως ανακουφισθώ και ως μειράκιον έξαλλον Σου ψάλλω τα επινίκια της δόξης Σου».
Κλείου μέσα εις τον εαυτόν σου και όλα να τα βλέπης με το απλούν μάτι και σαν κάτι, που δεν πρέπει να σε ενδιαφέρη. Εργάζου το κατά δύναμιν, με συνείδησιν καθαράν, προσεύχου δια τον εαυτόν σου και δι’ όλους τους αδελφούς σου. Η αγάπη σου τα πάντα να σκεπάζη και να πετάς υπεράνω των παγίδων, ώσπερ ο υψιπέτης αετός.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ι΄.

Περί Υπερηφανείας, Αυτομεμψίας και Ταπεινώσεως.

24η. Πρόσεχε, κόρη μου, τον τρόπον σου. Έσο πιο πραεία, πιο ανεκτική, έσο ταπεινή, υποχωρητική. Όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά της αυτογνωσίας. Μέμφου, κατηγόρει τον εαυτόν σου, λέγε: «Αν νομίζης ότι σε περιφρονούν και δεν σε προσέχουν αι αδελφαί κ.λ.π., καλά σου κάνουν. Άξια εκείνων που πράττεις απολαμβάνεις. Διότι αν ήσουν αξία προσοχής, θα σε υπελόγιζαν, αλλά επειδή είσαι ανάξια, εγωϊστρια, μεμψίμοιρη, δια τούτο επιτρέπει ο Θεός ούτως, δια να ταπεινωθής. Έως πότε λοιπόν δεν θα το καταλαβαίνης, ότι τέτοια είσαι και χειρότερη!».
Με αυτά και με άλλα, τσεκούρωνε τον εαυτόν σου, όπως σπάσης το κεφάλι του τρομερού θηρίου, που λέγεται εγωϊσμός! Αυτός τα κάνει όλα. Δια τούτο κατ’ αυτού να στρέψωμε τα πάντα μας. Και αν τη βοηθεία του Θεού τον ταπεινώσωμεν, αμέσως θα μαραθούν τα άτιμα πάθη του κατ’ άμφω ανθρώπου. Σκέψου ότι τα πάντα μας τα έδωκεν ο Θεός, σώμα, ψυχήν, νουν, καρδίαν, γην, αέρα, τροφήν, πνοήν, ελευθερίαν εν Χριστώ, την πίστιν προς Αυτόν, την ουράνιον Βασιλείαν Του, την λύτρωσιν της κολάσεως, τα άγια μυστήρια, τον άγιον φύλακα της ψυχής μας και υπεράνω πάντων την ακαταμάχητον δύναμιν Του, που μας παρέχει εν τοις πολέμοις μας, αλλά και αυτόν τον Εαυτόν Του μας εχάρισεν. Λοιπόν αυτή είναι η ασάλευτος αλήθεια, «όπλω κυκλώσει σε η αλήθεια αυτού».
Δι’ αυτών των αληθειών, ημπορείς κάλλιστα να αντιταχθής εις τον σατανάν κραταιώς. Πώς να καυχηθώ και εις τι, εφ’ όσον όλα αυτά μου τα εχάρισεν ο Θεός και ιδικόν μου δεν έχω τίποτε; Αν σκεφθώ κάτι ως αγαθόν, αγαθού πηγή είναι ο Θεός, και αυτός ο νους, ο σκεφθείς ούτω είναι του Θεού. Εργάσθηκα κάτι το πνευματικόν, και αυτό είτε η καρδία είτε το σώμα το εργάσθηκε, του Θεού είναι αμφότερα. Ιδική μου είναι η θέλησις και η θέλησις βοηθουμένη από Αυτόν. Λοιπόν τα πάντα αναφέρονται εις την γνησίαν αιτίαν, τον Θεόν. Τι έχομεν, παιδί μου, που δεν το έχομεν από τον Θεόν; Από εδώ και πέρα εισερχόμεθα εις την περιοχήν της αυτογνωσίας, της ταπεινώσεως. Τι είναι το σύμπαν, εν συγκρίσει με το άπειρον του Θεού; Ο άνθρωπος τότε τι μέρος του λόγου είναι με την μηδαμινότητά του και καυχάται και υπερηφανεύεται δια το μηδενικόν του;

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ι΄.

Περί Υπερηφανείας, Αυτομεμψίας και Ταπεινώσεως.

25η. Αγωνίζου, παιδί μου, τον καλόν αγώνα, μη φοβού, δραπέτευε από κάθε κλοιόν απογνώσεως. Τα ασθενή και άχρηστα εξελέξατο ο Θεός, ίνα τα νομιζόμενα υγιή και εύχρηστα καταισχύνη. Η δύναμις του Θεού εις τα ασθενή πλάσματα καταφαίνεται τηλαυγέστερον και συνάμα μας ωθεί η εκλογή αύτη του Θεού προς ταπείνωσιν ακούσιον και ανάπεμψιν ευώδους θυμιάματος, απεριορίστου ευχαριστίας και ευγνωμοσύνης προς τον Θεόν!
Εσένα, παιδί μου, πολύ σε ηγάπησεν ο Θεός, δια τούτο παράμεινον εν ταπεινώσει εις τους κόλπους του Θεού, ίνα μεγαλυνθής εις την θεϊκήν απόλαυσιν. Πρόσεχε το πνεύμα της οιήσεως, μη νομίσης ότι κάτι έχεις, που δεν το έχουν οι άλλοι, διότι το Πνεύμα το άγιον μερίζεται εις έκαστον ως βούλεται, εις άλλον ως αγάπη φαίνεται, εις έτερον ως σύνεσις, εις άλλον ως γνώσις, εις άλλον ως φόβος πολύς του Θεού. Εν και το αυτό Πνεύμα, άρα όλοι μετέχουν του Αγίου Πνεύματος αναλόγως ουχί των έργων, αλλά της ταπεινώσεως! Ουδέν άλλο δύναται χωρίς έργα να μας ποιήση υιούς του Θεού, ως το γνωρίσαι την ιδίαν ασθένειαν και την μεγαλειότητα του Θεού. Άνευ ταπεινώσεως το έργον μένει ασφράγιστον, όταν μεταλάβη ταπεινώσεως, το κύρος αμέσως επέρχεται. Τα άχρηστα όντα ζητεί ο Θεός, «εξέλθετε εις τας ρύμας και εις τας οδούς και όσους εύρητε πτωχούς, αναπήρους, ασθενείς, χωλούς άπαντας αναγκάσατε να γεμισθή ο οίκος μου, οι δε κεκλημένοι οι νομιζόμενοι άμεμπτοι ου μη γεύσονται του Δείπνου» (Λουκ. 14,21-24). Πόση χαρά είναι όπου και ημείς συγκατελέχθημεν με τα άχρηστα όντα δια τας ασθενείας μας και μας εκάλεσε εις τον οίκον Αυτού δια να μας ποιήση αυλικούς Του και φίλους Του, ίνα ακούωμεν εις τον θάλαμον της καρδίας τας θείας φωνάς των ουρανίων ασωμάτων! Βλέπεις, παιδί μου, ότι ο κακός διαβολεύς ψεύδεται, όταν σου λέγη ότι είσαι άχρηστος σωματικώς και δεν κάνεις δια μοναχός! Σημασίαν έχει η ψυχή να είναι υγιής, δηλαδή ταπεινή, με επίγνωσιν του εαυτού της!
Ο Θεός δεν θέλει προσφοράν υγείας δια να δώση χάριν, διότι δεν είναι άνθρωπος ενδεής, αλλά Θεός ανενδεής. Αυτός επιτρέπει και τας ασθενείας, και αφού δι’ αυτών θεραπεύση την ψυχήν, εκέρδισε τον σκοπόν Του, το σώμα δεν Του χρειάζεται, Του χρειάζεται αγάπη και ταπείνωσις και ταύτα προς ημέτερον όφελος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ι΄.

Περί Υπερηφανείας, Αυτομεμψίας και Ταπεινώσεως.

26η.
(Απόσπασμα εξ ομιλίας, Περί Ταπεινώσεως)
Έχομεν ανάγκην πολλής προσοχής, να προσέχωμεν τους εαυτούς μας και να φοβούμεθα τον Θεόν. Ο φόβος είναι φως, είναι λυχνάρι, αρχή σοφίας φόβος Κυρίου. Και πριν της αγάπης του Χριστού ο φόβος, και όταν η αγάπη του Χριστού έλθη, πάλιν ο φόβος να συγκεράζεται μετά της αγάπης, διότι η αγάπη ημπορεί να οδηγήση τον άνθρωπον εις ελευθερίαν, και έτσι να ξεφύγη πάλι από την ορθήν αγάπην, ο φόβος είναι το φρένο που συγκρατεί τον άνθρωπον. Όταν ίδωμεν μέσα μας φθόνον, ζήλειαν, κατάκρισιν, μεμψιμοιρίαν και ό,τι άλλο υπάρχει του διαβόλου, να γνωρίζωμεν, ότι δεν έχομεν καθαράν καρδίαν. Εάν είχαμεν καθαράν καρδίαν και να μας έβριζαν και να μας εχλεύαζαν, δεν θα εσκανδαλιζόμεθα. Το ότι σκανδαλιζόμεθα, το ότι πειραζόμεθα, το ότι πικραινόμεθα, δεικνύει το ότι η καρδία μας δεν είναι καθαρά. Μας λείπει η ταπεινοφροσύνη, η ταπεινοφροσύνη τον άνθρωπον τον κάνει ανεκτικόν, μακρόθυμον, υπομονετικόν. Όταν δεν έχωμεν υπομονήν, όταν δεν έχωμεν μακροθυμίαν, όταν δεν έχωμεν ανοχήν, όταν δεν υπομένωμεν, είναι χαρακτηριστικόν ότι μας λείπουν αι βασικώτεραι των αρετών, η ταπεινοφροσύνη και η αγάπη, αι οποίαι μας οδηγούν πλησιέστερον προς τον σκοπόν και ο σκοπός είναι η καθαρότης. Όταν δεν υπάρχη αγάπη πνευματική, γνησία και ταπεινοφροσύνη, τότε τον σκοπόν μας δεν τον έχομεν φθάσει. Δεν χρειάζεται ο άνθρωπος πολυμάθειαν και μεγάλας γνώσεις δια να φθάση εις την καθαρότητα. Όταν σκέπτωμαι, ότι εθυσίασα τα πάντα δια να φθάσω εις αυτόν τον σκοπόν, δεν δικαιολογούμαι να δικαιώνω εαυτόν. Τον εαυτόν μας εάν δικαιολογώμεν, δεν είμεθα εντός του σκοπού. Μα πταίει ο άλλος, μα δεν πταίει, αυτό δεν είναι τόσον εξεταστέον, όσον εξεταστέον είναι, εάν πράγματι αγαπώ τον αδελφόν μου, εάν δεν αισθάνωμαι βαρείαν την καρδίαν μου. Εγώ πταίω, εγώ πρέπει να αλλοιώσω την ψυχήν μου και να τον αγαπήσω, παρ’ ότι μέσα μου αισθάνομαι πικρίαν δι’ αυτόν, διότι κάποτε με ήλεγξε ή δεν σκέπτεται καλώς δι’ εμέ. Εάν μέσα μου έχω την εικόνα του, σκιεράν και κάπως πικράν, αυτό βαρύνει μόνον εμέ. Ημπορεί να είναι έτσι και εις την αλήθειαν ο αδελφός απέναντί μου, αυτό όμως δεν βοηθεί τον σκοπόν μου, όπως και εάν διάκειται ο αδελφός απέναντί μου είτε καλώς είτε κακώς, εγώ εάν θέλω να φθάσω εις τον σκοπόν και να ενωθώ με τον Θεόν, πρέπει να τον βλέπω διαφορετικόν. Δια τούτο οι Πατέρες ουδέποτε εδικαιολόγουν τους ανθρώπους, τους μοναχούς κυρίως, εάν είχαν κάτι δια κάποιον άνθρωπον. Ένας πατέρας επήγαινε να δικάση ή μάλλον να μηνύση ένα άλλον αδελφόν. Πηγαίνει εις τον αββά Σισώη και του λέγει:
-- Πάτερ, πηγαίνω να καταγγείλω τον αδελφό μου, διότι μου έκανε το τάδε και το τάδε κακόν.
– Άφησέ τον, συγχώρεσέ τον.
-- Όχι απαντά, εάν τον συγχωρήσω θα μου το ξανακάνη, πρέπει να τιμωρηθή αυτός ο άνθρωπος.
-- Ε, καλά, παιδί μου, ας κάνωμεν μίαν προσευχήν, και κατόπιν πήγαινε.
Εγονάτησαν λοιπόν, και ήρχισε ο αββάς Σισώης: «Πάτερ ημών… και μην αφής τα οφειλήματα ημών ως και ημείς ουκ αφίεμεν τοις οφειλέταις…».
--Ουχ ούτως, πάτερ, λέγει, λάθος κάνεις.
-- Εφ’ όσον θέλεις εις τον κριτήν να υπάγης τον αδελφόν σου, έτσι να προσευχηθώμεν!
Τότε εκατάλαβε ο αδελφός το σφάλμα του, μετενόησε και δεν επήγε να καταγγείλη τον αδελφόν. Λοιπόν μία είναι η μεγάλη αλήθεια, ότι, όπως η καρδία μας διατίθεται δια τον αδελφόν, θα διατεθή και η καρδία του Θεού δι’ ημάς. Θέλεις ο Θεός να συγχωρήση τα σφάλματά σου; Θέλεις να σε αγαπήση εξ όλης της καρδίας Του; Και εσύ εξ όλης σου της καρδίας αγάπησον και συγχώρησον. Θέλεις ο Θεός να λησμονήση και να μην ενθυμήται τα σφάλματά σου; Το θέλω, το επιθυμώ, φωνάζει η ψυχή. Και εσύ εις ό,τι σου έπταισεν ο πλησίον ούτε να το σκέπτεσαι ούτε να το ενθυμήσαι. Αυτή είναι η τεραστία αλήθεια. Λοιπόν όποιος ξεφεύγει από αυτόν τον σκοπόν θα κάνη μεγάλα και πολλά λάθη εις την ζωήν του. Εάν εφαρμοσθούν τα ως άνω, τα οποία είναι πατερική σοφία, ο διάβολος δεν θα εξουσιάζη. Ας προσέξωμεν όλοι μας να βιασθώμεν, ίνα μη χάσωμεν τον σκοπόν μας και αύριον μετανοήσωμεν σκληρά, πρέπει να τα προβλέπωμεν αυτά και να εργαζώμεθα, ωσάν να είναι η τελευταία ημέρα μας. Ένας είναι ο σκοπός μας, ο άνθρωπος να ίδη τον εαυτόν του, να ίδη την ενοχήν επάνω του, εις όλα τον εαυτόν του να ελέγχη, τον εαυτόν του να κατακρίνη, αυτόν να θεωρή υπαίτιον, αυτός να θεωρήται ένοχος, τον δε πλησίον να μη προσέχη είτε έτσι είναι είτε όχι.
Λέγουν οι πατέρες: «Εάν θελήσωμεν να ειρηνεύσωμεν τους εαυτούς μας, προσπαθώντας να ειρηνεύσωμεν τους άλλους, ουδέποτε θα έχωμεν ειρήνην». Δηλαδή, εάν θέλωμεν να αποκομίσωμεν την ειρήνην από το να ειρηνεύσουν οι άλλοι, δεν ειρηνεύομεν. Άρα πρέπει ο άνθρωπος μόνος του να εύρη την ειρήνην, εσωτερικά. «Ειρήνευσον σεαυτώ» λέγει ο αββάς Ισαάκ, «και ειρηνεύσει σοι ο ουρανός και η γη».
Όλα αυτά να τα τοποθετώμεν μέσα εις την καρδίαν μας ανεξίτηλα, διότι είναι ο πλούτος ο πνευματικός, που μας δίδουν τα ιερά Ευαγγέλια και τα πατερικά κείμενα, δια να σώσωμεν την ταλαίπωρον ψυχήν μας!