«Στα νησιά του Σολομώντα εκείνος που φεύγει απ' τη ζωή, μπορεί να διαλέξει τι θα γίνει μετά το θάνατο. Επιλέγει συχνά μια πεταλούδα».
Η γνωριμία με την πεταλούδα και τον πολλαπλό, υπέροχο συμβολισμό της στην παγκόσμια μυθολογία, περνάει πιθανώς από την άνυδρη φαινομενικά, αλλά απόλυτα απαραίτητη πύλη της φυσικής γνώσης. Από βιολογικής άποψης, λοιπόν, για να γνωρίσουμε λίγο αυτό το ιδιότυπο έντομο, οι πεταλούδες ανήκουν στο φύλο των αρθρόποδων και την τάξη των εντόμων. Τα είδη τους υπερβαίνουν τον αριθμό των 100.000 σε όλο τον κόσμο. Έχουν μακριές κεραίες, δύο ζεύγη φτερών καλυμμένα με πολύχρωμα λέπια, διαθέτουν στοματικά μόρια είναι μυζητικού τύπου και οι κεραίες τους ποικίλλουν ανάλογα με το είδος.
Η μεταμόρφωσή τους από την στιγμή της γέννησης, σε μορφή κάμπιας (προνύμφες), είναι τεράστια. Έχουν σκωληκόμορφο σώμα και μασητικό στοματικό τύπο, ενώ συχνά διαθέτουν μεταξοειδείς αδένες και με τα λεπτά στρώματα μεταξιού που παράγουν, δημιουργούν ένα κουκούλι, στο οποίο εισέρχονται και μετατρέπονται σε χρυσαλίδες. Όταν βγαίνουν από το κουκούλι, έχουν πλέον τη μορφή ενήλικης πεταλούδας. Οι πεταλούδες είναι φυτοφάγες και συχνά το μεγαλύτερο τμήμα τους παρουσιάζει περιπτώσεις σεξουαλικού διμορφισμού. Τα Λεπιδόπτερα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τα ομοιόνευρα, στα οποία οι τέσσερις φτερούγες παρουσιάζουν όμοιες πτυχώσεις και τα ετερόνευρα στα οποία οι πίσω φτερούγες έχουν μειωμένες πτυχώσεις.
Εκείνο όμως που έχει ιδιάζουσα σημασία για τον άνθρωπο, είναι η εκπληκτική δυνατότητα της πεταλούδας για μεταμόρφωση. Τούτη η συναρπαστική μετουσίωσή της είναι ταυτισμένη στην ανθρώπινη φαντασία με την ιδέα της ψυχής, του θανάτου και της αναγέννησης. Πολλά μπορεί να μάθει κανείς από αυτά –και για αυτά- τα όμορφα έντομα. Οι εντομολόγοι βρίσκονται σε μια ατέρμονη αναζήτηση περισυλλογής στοιχείων που αποτυπώνονται σε χιλιάδες σελίδες και μακρές συζητήσεις. Οφείλουμε ευγνωμοσύνη σε εκείνους που αφιέρωσαν τον χρόνο και την ενέργειά τους ερευνώντας τα λεπιδόπτερα, για να μοιραστούν γενναιόδωρα τις πληροφορίες τους με τον υπόλοιπο κόσμο. Διαφορετικά πώς θα ξέραμε ότι οι πεταλούδες μαζί με τις μέλισσες είναι σημαντικότεροι ρυθμιστές της γονιμοποίησης της φύσης, ή πώς θα γνωρίζαμε ότι είναι θαυμάσιοι δείκτες ισορροπίας του πλανητικού μας περιβάλλοντος;
Ανάμεσα, βέβαια, στους ερευνητές των λεπιδόπτερων υπάρχουν και εκείνοι που αναζητούν πέρα από τα καθαρά βιολογικά και περιβαλλοντικά δεδομένα τον μυθολογικό συμβολισμό τους, τον αντίκυπο που είχαν στην ανθρώπινη ζωή τα έντομα από τα πανάρχαια χρόνια. Αναζητούν τις αρχετυπικές τους αποτυπώσεις στον μύθο, την τέχνη και τη λαϊκή παράδοση, τον ανθρωπογενή πολιτισμό γενικότερα. Με έναν τρόπο περίεργο και συνάμα καταλυτικό η ακριβής επιστήμη περνά στις επικράτειες της αναλυτικής ψυχολογίας, της μυθολογίας, του αρχετυπικού συμβολισμού και διερευνά τον ιστό αλληλεξάρτησης ανάμεσα στην ανθρώπινη ύπαρξη και το περιβάλλον της. Έως τώρα γνωρίζαμε το παράδειγμα της πεταλούδας στην κβαντική φυσική[1]. Εγκαταλείποντας τις επικράτειες της φυσικής επιστήμης και της βιολογίας προς το παρόν, ας δούμε με ποιο τρόπο εξελίχθηκε στο πέρασμά του χρόνου η ανθρώπινη αντίληψη για τις πεταλούδες.
Η πεταλούδα στην ελληνική και τη ρωμαϊκή μυθολογία
Στην αρχαία Ελλάδα οι πεταλούδες ονομάζονταν «ψυχές», καθώς πιστευόταν ότι είναι οι ψυχές των νεκρών. Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν την πεταλούδα «σκώληκα ή καμπή», ενώ τη χρυσαλλίδα, το επόμενο δηλαδή στάδιο στάδιο μεταμόρφωσης από την κάμπια, «νεκύδαλλο», που σημαίνει «περίβλημα νεκρού».
Στην ελληνική αλλά και τη ρωμαϊκή μυθολογία η Ψυχή, μια θνητή, απελευθερώθηκε από το θάνατο από τον Δία και η μυθολογική εικονοπλασία την αναπαριστά πολλές φορές με φτερά πεταλούδας. Απελευθερωμένο από τον θάνατο το σώμα της Ψυχής θα μπορούσε να πετάξει ελεύθερα στα ύψη, αναχωρώντας από τα δεσμά της χρυσαλίδας της. Ο μύθος γενικώς για την αρχαία ρητορική τέχνη είναι πιθανώς «ένα αναληθές αφήγημα που αντιπροσωπεύει την αλήθεια». Ο συγκεκριμένος μύθος, όμως, είναι ένα καλό παράδειγμα αντίληψης «μιας βαθιάς πραγματικότητας της φύσης μέσω της διαίσθησης».
Με την ομορφιά της η Ψυχή ξύπνησε τη ζηλοτυπία της Αφροδίτης, γιατί τον ίδιο τον Έρωτα σαγήνεψε. Ο Ζέφυρος την μετέφερε σε μια ανθισμένη κοιλάδα, για να ζήσει σε ανάκτορο ονειρικό. Κάθε νύχτα συναντούσε εκεί έναν εραστή, που υποτίθεται ότι δεν έπρεπε να δει. Με τις κακόβουλες συμβουλές των αδελφών της ξύπνησε η περιέργειά της και μπροσπάθησε μ’ ένα λυχνάρι να δει ποιος μοιραζόταν το κρεβάτι της. Μια σταγόνα λάδι έπεσε πάνω στον θεό που πέταξε αμέσως μακριά. Έτσι άρχισε η φοβερή θλίψη, από την οποία θα μπορούσε να ξεφύγει η Ψυχή μόνο με την βοήθεια του Έρωτα.
Στο μύθο η Ψυχή συνδέεται με την πεταλούδα και ο μύθος ερμηνεύεται βάσει αυτής της διπλής ιδιότητας. Είναι η ιστορία της ψυχής που αγγίζεται από τη θεία αγάπη, αλλά εξαιτίας των λαθών της πρέπει να υποβληθεί σε ορισμένες δοκιμασίες πριν επιτύχει την μακαριότητα της αθανασίας. Η νυχτοπεταλούδα που προσελκύεται από τη φλόγα, σαν την ψυχή που προσελκύεται από τις θεϊκές αλήθειες, καίει τα φτερά της. Τούτη η εικονοπλασία είναι μια συμβολική απόδοση των δοκιμασιών που πρέπει να υπομένει η ψυχή, πριν γνωρίσει την αθανασία του επέκεινα.
Μεσοαμερικανική μυθολογία
Με την πεταλούδα και τον συμβολισμό της φαίνεται πως ασχολήθηκαν ιδιαίτερα οι αρχαίοι λαοί του Μεξικού. Στο Las Mariposas entre los Antiguos Mexicanos, (Οι πεταλούδες στους αρχαίους Μεξικανούς) του Carlos Beutelspacher[2] καταγράφεται η στενή παρατήρηση της πεταλούδας από τους αρχαίους μεξικανικούς πολιτισμούς των Μιξτέκ των Κχολουλτέκ και των Αζτέκ. Εκεί φαίνεται πώς οι πεταλούδες συμβόλιζαν τη φωτιά, την ψυχή, το θάνατο, τους πολεμιστές τους ταξιδιώτες και τα κολίβρια.
Οι αρχαίοι Μεξικανοί γνώριζαν τους κύκλους ζωής των λεπιδόπτερων και έδιναν ονόματα σε κάθε φάση τους. Στη γλώσσα Ναχουάτλ η φάση του αυγού ονομάζεται αχουαχπαπαλότλ (αμάρανθος) εξαιτίας της ομοιότητάς του με τους σπόρους του φυτού. Οι προνύμφες ονομάζονται οκουϊλίν και έδωσαν το όνομά τους σε αρκετές γεωγραφικές περιοχές. Στην ενήλικη πεταλούδα έδωσαν και συνεχίζουν ακόμα και σήμερα σε ορισμένες περιοχές να δίνουν το όνομα παπαλότλ.
Ο Beutelspacher καταγράφει επίσης δύο σημαντικές θεότητες, την Ξοτσικετζάτλ και την Ιτζπαπαλότλ. Η Ξοτσικετζάτλ ήταν η θεά της αγάπης, των λουλουδιών, της βλάστησης και της φωτιάς. Το όνομα της θεάς σημαίνει όμορφο λουλούδι, πιθανή απεικόνιση του είδους papilio multicaudatus, μιας πολύ κοινής πεταλούδας του κεντρικού Μεξικού. Αυτή η θεά προστάτευε τους καλλιτέχνες, τους βιοτέχνες, τους ζωγράφους και τις κοινές γυναίκες. Ενίοτε συνδέεται με το κολίβρι, αν και ο Beutelspacher παρέχει αρκετά επιχειρήματα για την εικονοπλασία της ως θεά-πεταλούδα. Επιχειρώντας εδώ ένα είδος μυθολογικού συγκρητισμού παρατηρούμε πως στον αρχέτυπο συμβολισμό του παγκόσμιου μύθου οι έννοιες φωτιά, τέχνη, άνθος, κοινή γυναίκα παραμένουν τόσο στον ελληνορωμαϊκό όσο και στον αρχαίο μεξικανικό μύθο συνδεδεμένες με την ιδέα της πεταλούδας, διατηρώντας αναμφίβολα και τις σύγχρονες αποτυπώσεις τους σε σύγχρονες κοινωνικές δοξασίες.
Η θεά Ιτζπαπαλότλ με τη σειρά της (οψιανός ιτζλί και πεταλούδα παπαλότλ) συνδέεται με το είδος rothschildia orizaba, μια πεταλούδα του μεταξιού. Αυτή η θεότητα ήταν η μητέρα-θεά των Τσιτσιμέκ και υποκατέστησε την Ξοτσικετζάτλ, όταν οι Αζτέκ κυριάρχησαν σε τούτη την εθνική ομάδα. Η Ιτζπαπαλότλ ήταν δυνατή και άγρια θεά με φτερά πεταλούδας και μεγάλα νύχια σε ετοιμότητα στα χέρια και τα πόδια της. Η θεά απεικονιζόταν επίσης με το βασιλικό όρνεο, (sarcoramphus papa), ένα είδος πολύ κοινό στο βόρειο Μεξικό κατά τη διάρκεια του πολιτισμού των Τσιτσιμέκ.
Πολλοί άνθρωποι στο Μεξικό θεωρούν ότι κάποιος θα πεθάνει όταν σταματήσει μαύρη πεταλούδα στην πόρτα του. Η μαύρη πεταλούδα (ascalapha odorata) ονομάζεται Μικπαπαλότλ, από το μικουΐτζτλί, που σημαίνει θάνατος.
Οι ρεαλιστικές ή στυλιζαρισμένες απεικονίσεις της πεταλούδας ποικίλουν και διακοσμούν πολυάριθμα θέματα της αρχαίας μεξικανικής τέχνης. Για παράδειγμα πεταλούδες διακοσμούσαν τον εξωτερικό δακτύλιο του ημερολογίου των Αζτέκ και συμβόλιζαν το πυρ των φιδιών. Άλλες αναπαραστάσεις βρέθηκαν στον χρυσό διάκοσμο ανώτερων αξιωματούχων, σε κώδικες και τοιχογραφίες, ακόμα και στην τέχνη της σύνθεσης φτερών (plumeria).
A-B. Επίπεδη πήλινη σφραγίδα με μοτίβο πεταλούδας από την Τεοτιχουακάν
C. Ιερογλυφικό από την πόλη Οκουϊλάν, που απεικονίζει μια κάμπια με κεφαλή πεταλούδας.
D-F. Πήλινες επίπεδες σφραγίδες με μοτίβο πεταλούδας από το Αζκαποτζάλκο G. Ελλιπής σφραγίδα με μοτίβο πεταλούδας και σύνθετη σχεδίαση φτερών από την Τεοτιχουακάν.
H-I. Πήλινες επίπεδες σφραγίδες με μοτίβο πεταλούδας από το Αζκαποτζάλκο
A. Αποτύπωμα κεφαλής πεταλούδας με σφραγίδα σε πηλό
B. Εντύπωση πλήρως στυλιζαρισμένων μοτίβων.
C. Όστρακο πήλινου αγγείου με στυλιζαρισμένο μοτίβο σώματος και φτερών πεταλούδας.
D. Αποτύπωμα πήλινης σφραγίδας με μοτίβα πεταλούδας
E. Διακόσμηση με στυλιζαρισμένη κεφαλή πεταλούδας.
A. Πήλινη επίπεδη σφραγίδα με μοτίβο πεταλούδας από το Τλαλτελόκο
A. Κεραμική πήλινη σφραγίδα με διακοσμητικό μοτίβο πεταλούδας (Αζτέκ)
B. Στήριγμα διακοσμημένο με μοτίβο πεταλούδας.
C-F. Στήριγμα κυλινδρικού αγγείου από την Τεοτιχουακάν με στυλιζαρισμένο μοτίβο πεταλούδας.
Πεταλούδα, ο παγκόσμιος μύθος της μεταμόρφωσης
1''...δεν είναι η πάλη ημών εναντίον εις αίμα και σάρκα, αλλ' εναντίον εις τας αρχάς, εναντίον εις τας εξουσίας, εναντίον εις τους κοσμοκράτορας του σκότους του αιώνος τούτου, εναντίον εις τα πνεύματα της πονηρίας εν τοις επουρανίοις''\n [/align]