Σούφι: Τα μυστικιστικά τάγματα του Ισλάμ
"... Ο άνθρωπος του Θεού γίνεται με την Αλήθεια σοφός.
Ο άνθρωπος του Θεού δεν μαθαίνει από τα βιβλία.
Ο άνθρωπος του Θεού είναι πέρα από απιστία και πίστη.
Για τον άνθρωπο του Θεού, το ορθό και το λάθος είναι ίδιο..."
ΤΑ λόγια αυτά του μεγάλου «σούφι» δασκάλου Τζελαλουντίν Ρουμί περιέχουν κάποιες από τις βασικές αρχές του σουφισμού. Ο σουφισμός, με μια απλοϊκή προσέγγιση, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μια κίνηση θρησκευτικού μοναχισμού στον χώρο του Ισλάμ. Στην πραγματικότητα όμως αποτελεί ένα ιδεολογικό και φιλοσοφικό κίνημα βαθύτατα επηρεασμένο από τη χριστιανική θρησκεία, την ινδική φιλοσοφία, τον Βουδισμό και άλλα πολιτιστικά και ιδεολογικά ρεύματα.
Ο σουφισμός είναι η εσωτερική φιλοσοφία του Ισλάμ. Μέσα από τη σουφική παράδοση εκφράσθηκε ο ισλαμικός μυστικισμός. Οι ίδιοι οι σούφι δάσκαλοι αποκαλούν τον σουφισμό με ένα συνοπτικό όρο ως «αντίληψη της θείας πραγματικότητας», ενώ οι ίδιοι αυτοαποκαλούνται Ελ αλ-Χακ «οπαδοί του πραγματικού».
Από τα πρώτα χρόνια επικράτησης της ισλαμικής θρησκείας και παρά το γεγονός ότι ο ίδιος ο Μωάμεθ τάχθηκε εναντίον του μοναχικού βίου, παρατηρείται μια στροφή πολλών μουσουλμάνων προς την ασκητική ζωή, σαφώς επηρεασμένων από τους αντίστοιχους χριστιανούς ασκητές. Οι πρώτοι μουσουλμάνοι ασκητές εμφανίσθηκαν στις αρχές του 8ου αιώνα μ.Χ. στη Συρία, στη Μεσοποταμία και στην Περσία.
Οι διδασκαλίες του Κορανίου περί Μέλλουσας Κρίσης και Κόλασης, στις φλόγες της οποίας θα βασανισθούν αυτοί που δεν υπακούουν στις εντολές του Θεού, παρακινούν τους πρώτους σούφι να εγκαταλείψουν τα εγκόσμια. Στην αρχή ζουν μεμονωμένοι, ενώ αργότερα συνδέονται, δημιουργώντας τις πρώτες κοινότητες.
Το χαρακτηριστικό της αρχικής αυτής περιόδου είναι ότι το ασκητικό στοιχείο υπερτερεί έναντι του μυστικιστικού. Πρέπει να σημειωθεί ότι το πνεύμα του ασκητισμού, επηρεασμένο από τη χριστιανική ηθική, ήλθε σε πλήρη αντίθεση με το ενεργητικό και ευδαιμονικό πνεύμα του Ισλάμ. Η νέα θρησκεία, όπως τη δίδαξε ο Μωάμεθ, καταδίκαζε την αυστηρότητα της μοναχικής ζωής και καλούσε τον λαό σε ιερό πόλεμο εναντίον των απίστων. Ο ίδιος ο προφήτης με τη ζωή του αποτελεί ένα παράδειγμα κοσμικότητας, καθώς έκανε γάμους και απέκτησε παιδιά. Σταδιακά όμως και μετά από εξωγενείς επιρροές, επέρχεται μια ουσιαστική μετεξέλιξη στο κίνημα των σούφι.
Στη Συρία, και γενικότερα στις ανατολικές επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η διάδοση της ισλαμικής θρησκείας ήταν πιο εύκολη για τους εκεί πληθυσμούς. Την ίδια εποχή, πλήθος αιρέσεων είχε εμφανισθεί και είχε βρει υποστηρικτές στους χριστιανικούς πληθυσμούς των περιοχών αυτών, με κυριότερη την αίρεση του Αρείου, ο οποίος αρνήθηκε τη θεία υπόσταση του Ιησού Χριστού. Ο Άρειος γεννήθηκε στη Λιβύη, ήταν σημιτικής καταγωγής και γνώστης της ελληνικής φιλοσοφίας.
Πολλοί μελετητές θεωρούν τον Άρειο πρόδρομο του Μωάμεθ και πιστεύουν ότι ο αρειανισμός προλείανε το έδαφος για τη διάδοση του Ισλάμ. Είναι αξιοσημείωτο ότι στην αρχή της διάδοσής του, πολλοί χριστιανοί, ακόμη και μεγάλοι δάσκαλοι όπως ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, θεωρούσαν το Ισλάμ ως μια ακόμη αίρεση.
Η εμφάνιση του σουφισμού
Το Ισλάμ βέβαια βρήκε την πλήρη αποδοχή και έκφρασή του στους Άραβες, έτσι ώστε να ταυτιστεί με την πολιτιστική και εθνική τους συνείδηση. Κατ’ αυτόν τον τρόπο εξέφρασε τη σημιτική αντίληψη περί «περιούσιου λαού», κάτι αντίστοιχο με τους Εβραίους και την ιουδαϊκή θρησκεία. Η εξάπλωση του Ισλάμ σε άλλους λαούς, ινδοευρωπαϊκής καταγωγής, όπως ήταν οι Πέρσες, καθώς και η επαφή με την ελληνική, αλλά και την ινδική φιλοσοφία, επηρέασαν βαθύτατα τη νέα θρησκεία. Πλήθος θρησκευτικές και φιλοσοφικές σχολές δημιουργούνται, εμφανίζονται αιρέσεις και θεολογικά ρεύματα.
Μέσα σ’ αυτό το πεδίο κάνει την εμφάνισή του και εξελίσσεται ο σουφισμός.
Οι σούφι δεν παύουν να θεωρούν τον ασκητισμό υψίστη αρετή, όπως και τη φτώχεια και τη σωματική ταλαιπωρία απαραίτητα στοιχεία της καθημερινότητάς τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτοαποκαλούνται δερβίσηδες (ντερβίς=ζητιάνος) και φακίρηδες (φακίρ=φτωχός). Ταυτόχρονα όμως θεωρούν τον ασκητισμό ως το πρώτο στάδιο ενός μακρινού ταξιδιού, ως μια προκαταρκτική εκπαίδευση για μια ανώτερη πνευματική ζωή. Η ουσία της μετεξέλιξης αυτής εντοπίζεται χαρακτηριστικά στις ακόλουθες φράσεις των μυστικιστών εκείνης της περιόδου.
«Η αγάπη δεν είναι κάτι που μπορεί να το μάθουν οι άνθρωποι. Είναι ένα από τα δώρα του Θεού και προβάλλει από τη χάρη του. Κανένας δεν μπορεί να αποσπασθεί από τις επιθυμίες αυτού του κόσμου, εκτός από εκείνον, στου οποίου την καρδιά υπάρχει ένα φως, που τον κρατάει συνεχώς απασχολημένο με τον άλλο κόσμο...».
Η ονομασία σούφι καθιερώθηκε από την αρχή, για να προσδιορίσει μια συγκεκριμένη μερίδα ανθρώπων. Πολλοί από τους υποστηρικτές της σουφικής παράδοσης, αδιαφορώντας για την ετυμολογία της λέξης, ισχυρίζονται ότι σημαίνει «αυτός που έχει καθαρή καρδιά». Αρκετοί μελετητές, κυρίως Δυτικοί, την ταυτίζουν με την ελληνική λέξη σοφός, κυρίως με την έννοια του
θεόσοφου.
Ωστόσο, η επικρατέστερη άποψη, όπως τη διατύπωσε ο ερευνητής Νέλντεκε πριν από δύο δεκαετίες, είναι ότι η ονομασία σούφι σημαίνει μάλλινος και αποδιδόταν στους μουσουλμάνους ασκητές, οι οποίοι μιμούμενοι τους Χριστιανούς ερημίτες, ντύνονταν με ένα χονδρό μάλλινο ράσο, ως σημάδι μετάνοιας και άρνησης της κοσμικής ματαιοδοξίας.
Όπως προαναφέραμε, ο σουφισμός ήταν μια σύνθετη πολιτισμική κίνηση, που με αφορμή μια νέα θρησκεία βρήκε τρόπο έκφρασης, μετουσιώνοντας στοιχεία από τον Γνωστικισμό και τον Νεοπλατωνισμό, τον Χριστιανισμό, τον Βουδισμό, την ινδική και την αρχαία ελληνική φιλοσοφία γενικότερα.
Ευαγγελικά κείμενα
Στις βιογραφίες των πρώτων σούφι δασκάλων συναντούμε πολλά ευαγγελικά κείμενα και απόκρυφες παραβολές? καθώς και χριστιανούς αναχωρητές (ραχίμπ), που εμφανίζονται συχνά να δίνουν οδηγίες και συμβουλές στους περιπλανώμενους μουσουλμάνους ασκητές. Οι όρκοι σιωπής, οι λιτανείες και άλλες ασκητικές τεχνικές είναι σαφώς επηρεασμένες από τους χριστιανούς ασκητές. Η επιρροή του χριστιανισμού ήταν διπλή, τόσο ως προς τον ασκητισμό, όσο και προς τον μυστικισμό.
Σημαντική ήταν και η επιρροή από την ελληνική φιλοσοφία και ιδιαιτέρως από τον Γνωστικισμό και τον Νεοπλατωνισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη φιλοσοφία του Ισλάμ, κυρίαρχη μορφή είναι ο Αριστοτέλης. Ωστόσο, οι Άραβες γνώρισαν τον Αριστοτέλη μέσα από το έργο των Νεοπλατωνικών σχολιαστών Πορφυρίου και Πρόκλου. Οι νεοπλατωνικές θεωρίες ήταν ευπρόσιτες στους μουσουλμάνους κατοίκους της Δυτικής Ασίας και της Αιγύπτου. Ένας από αυτούς που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοσή τους ήταν και ο Ντουλ-Νουν ο Αιγύπτιος, που περιγράφεται ως φιλόσοφος και αλχημιστής, μελετητής κατ’ επέκτασιν της ελληνιστικής σκέψης.
Ο σουφισμός ήλθε σε άμεση επαφή με τον χριστιανικό Γνωστικισμό². Ενδιαφέρουσα είναι ως προς το σημείο αυτό η θεωρία των 70 χιλιάδων πέπλων, που χωρίζουν, όπως υποστηρίζουν οι σούφι, τον Θεό από τον κόσμο της ύλης και των αισθήσεων.
Κάθε ψυχή, σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, πριν από τη γέννησή της, περνάει μέσα από 70 χιλιάδες πέπλα. Τα μισά από τα πέπλα αυτά είναι πέπλα φωτός, ενώ τα υπόλοιπα είναι πέπλα σκότους. Περνώντας σε καθένα από τα πέπλα φωτός, η ψυχή χάνει και μια θεία ιδιότητα, ενώ σε καθένα από τα σκοτεινά πέπλα αποκτά και μια γήινη ιδιότητα. Έτσι το παιδί γεννιέται κλαίγοντας, γιατί η ψυχή νιώθει τον χωρισμό της από τον Θεό. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, σκοπός του σουφισμού, του δρόμου του δερβίση, είναι να αποκαλύψει τα 70 χιλιάδες πέπλα που τον χωρίζουν από τον Θεό.
Η διάδοση του ισλαμισμού στην ινδική χερσόνησο έφερε σ’ επαφή τον πολιτισμό του Ισλάμ με τον Βουδισμό και τον Ινδουισμό. Στη Βακτριανή, όπου υπήρχε πλήθος βουδιστικών ναών, έζησαν και δίδαξαν πολλοί σούφι δάσκαλοι. Ο σούφι ασκητής Ιμπραήμ Ιμπν Αντάμ παρουσιάζεται σε ένα μουσουλμανικό θρύλο ως πρίγκιπας της Μπαλχ (πόλης της αρχαίας Βακτριανής), που εγκατέλειψε τον θρόνο του και έγινε περιπλανώμενος δερβίσης. Πρόκειται δηλαδή για μια επανάληψη της ιστορίας του Βούδα. Οι σούφι έμαθαν να χρησιμοποιούν κομπολόγια από τους βουδιστές μοναχούς.
Γενικότερα, ο σουφισμός επηρεάστηκε από τον Βουδισμό, όσον αφορά στην ηθική αυτοκαλλιέργεια και τον ασκητικό διαλογισμό.
Οι σούφι κατάφεραν να μη χαρακτηριστούν αιρετικοί, χάρη κυρίως στις προσπάθειες του μεγάλου μουσουλμάνου θεολόγου Ελ Γκαζαλί (1058-1111), γνωστούς στην Ευρώπη και ως Αλγκαζέλ, ο οποίος έγινε η μεγαλύτερη δογματική αυθεντία του Ισλάμ. Παρ’ όλα αυτά, σε πολλές περιοχές αναγκάζονταν να υιοθετήσουν ένα μυστικό κώδικα επικοινωνίας, προκειμένου να προστατευθούν από διάφορα πογκρόμ, που εξαπολύονταν εναντίον τους.
Ο σουφισμός από πολλούς μελετητές στην Ευρώπη, λόγω και αυτής της μυστικότητας που τον διακρίνει, θεωρείται ένα είδος αρχαίου πνευματικού τεκτονισμού. Λέγεται μάλιστα ότι στην Αγγλία, ο τεκτονισμός ξεκίνησε σαν μια αδελφότητα των σούφι, ενώ στη Σκωτία εισήχθη τον δέκατο τέταρτο αιώνα από τους Ναΐτες Ιππότες.
Οι ιδέες και οι θέσεις του σουφισμού σε πολλές περιπτώσεις εκφράζονται μέσα από λαϊκά παραμύθια και αφηγήσεις, προκειμένου να διαδοθούν. Πολλές από τις ιστορίες αυτές επικεντρώνονται γύρω από τον Νασρεντίν Χότζα. Ανάλογες κωμικές ιστορίες απαντώνται και στους μύθους του Αισώπου, τον οποίο οι σούφι θεωρούν έναν από τους προπάτορές τους.
http://www.istoria.gr
*Αν και θεωρείται συνήθως σαν μουσουλμανική αίρεση, οι Σούφι αισθάνονται οικεία μέσα σε όλες τις θρησκείες: ακριβώς όπως οι “Ελεύθεροι και Αποδεδεγμένοι Τέκτονες” θέτουν ενώπιόν τους μέσα στη στοά τους όποιο ιερό βιβλίο -Βίβλο, Κοράνιο ή Τοράχ – γίνεται αποδεχτό από την κοσμική εξουσία.
Και ένα ακόμα στοιχείο που τους συνδέει με τους Τέκτονες ,έιναι οι βαθμοί μύησης.
Ουσιαστικά διακρίνονται τέσσερις βαθμοί μύησης ή τέσσερα στάδια:
Ο πρώτος είναι ο προκαταρκτικός και σε αυτόν ο μυούμενος καλείται να τηρήσει τις διάφορες και γνωστές σε όλους τελετές του μουσουλμανισμού, ώστε να μην κινδυνεύει να παρεξηγηθεί από τους αδαείς και τους αμόρφωτους που δεν κατανοούν τη βαθύτερη σημασία τους.
Στο δεύτερο βαθμό εισέρχεται «εντός του φράκτου του σουφισμού», στο πλαίσιο του οποίου υποκαθιστά τις παραπάνω εκδηλώσεις με μια πνευματική λατρεία.
Ο τρίτος βαθμός είναι αυτός της σοφίας, ενώ εκείνος που φτάνει σε αυτόν υποτίθεται ότι απέκτησε υπερφυσική γνώση και έγινε ίσος με τους αγγέλους.
Ο τέταρτος και τελευταίος βαθμός καλείται αλήθεια, αφού ο άνθρωπος που μυήθηκε σε αυτόν την έχει ήδη κατακτήσει και έχει έτσι ενωθεί ολοκληρωτικά με το Θεό.
Σε όλους τους βαθμούς υπάρχουν μυστήρια και μυστικά που ουδέποτε αποκαλύπτονται στους βέβηλους.