Λίγα λόγια για τη ζωή και το έργο του Αριστοτέλη
Ο Πλάτωνας, που έζησε σε μια περίοδο οξυμένης ταξικής πάλης στην Αθήνα, είχε τη γνώμη ότι η δημοκρατία οδηγούσε το αθηναϊκό κράτος στο γκρεμό κι επεξεργάστηκε ένα σχέδιο ιδανικού κράτους, ένα σχέδιο που ανταποκρινόταν στα ταξικά συμφέροντα της αριστοκρατίας. Ύστερα από τον Πλάτωνα ο μαθητής του Αριστοτέλης, αναπτύσσει το θέμα για το κράτος. Σ΄ αντίθεση με το δάσκαλό του, ο Αριστοτέλης προσπαθεί να διατυπώσει τα συμπεράσματά του για το κράτος, πάνω στη βάση της ανάλυσης της ιστορίας και της πολιτικής διάρθρωσης των διαφόρων κρατών. Ο Αριστοτέλης και οι μαθητές του έγραψαν 150 μελέτες αφιερωμένες στις διάφορες πολιτείες-κράτη. Αυτά τα έργα θεωρούνταν χαμένα, αλλά στις αρχές της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα βρέθηκε ανάμεσα σε παπύρους το κύριο έργο αυτού του είδους, η πραγματεία του Αριστοτέλη "Αθηναίων πολιτεία".
Με βάση το έργο του Αριστοτέλη "Aθηναίων πολιτεία", μια σειρά προβλήματα της ιστορίας του αθηναϊκού κράτους αναθεωρήθηκαν. Ομως η βασική σημασία αυτού του έργου βρίσκεται στο ότι μας δίνει μια συστηματική έκθεση της πολιτικής ιστορίας της Αθήνας. Το έργο χωρίζεται σε δυό μέρη: το πρώτο περιέχει σύντομη πολιτική ιστορία της Αθήνας, το δεύτερο συστηματική έκθεση του πολιτικού καθεστώτος. Το κείμενο του έργου, που διασώθηκε ως εμάς, αρχίζει με την περιγραφή των γεγονότων του 7ου π.Χ. αιώνα. Το πιό μεγάλο μέρος αυτού του έργου του Αριστοτέλη περιέχει μια ξερή έκθεση των γεγονότων, αλλά πλάι σ΄ αυτή υπάρχουν μερικές φορές πληροφορίες καθαρά ανεκδοτολογικού χαρακτήρα. Ο Αριστοτέλης δεν εκθέτει όλα τα γεγονότα το ίδιο λεπτομερειακά. Η νομοθεσία του Σόλωνα και η ιστορία της ανατροπής του 411 περιγράφονται αναλυτικά. Για τη μεταρύθμιση του Εφιάλτη μιλάει πολύ σύντομα. Η αξία των πληροφοριών του Αριστοτέλη εξαρτάται από τις πηγές που χρησιμοποίησε. Σε ορισμένες περιπτώσεις γράφει με βάση τα έργα του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη, σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιεί τις ονομαζόμενες Ατθίδες (χρονικά αφιερωμένα στην ιστορία της Αττικής). Ταυτόχρονα καταφεύγει και σε άμεσες πηγές. Παραθέτει αποσπάσματα από τα ποιήματα του Σόλωνα και περιγράφει συστηματικά την κρατική οργάνωση της Αθήνας, κυρίως με βάση τις προσωπικές του παρατηρήσεις.
* * * * * *
Toν καιρό που στην Ακαδημία κυριαρχούσε ο ιδεαλισμός του Πλάτωνα, στο Λύκειο βασίλευε ο ρεαλισμός του Αριστοτέλη ο οποίος αρχικά βρισκόταν κάτω από τη δυνατή επιροή του Πλάτωνα αλλά που στη συνέχεια απομακρύνθηκε απο τις ιδέες του δάσκαλού του και ακολούθησε δικό του δρόμο. Οι φιλοσοφικές αντιλήψεις του Αριστοτέλη διαμορφώθηκαν σ΄ άλλες κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες και εξέφραζαν τις απόψεις άλλων κοινωνικών ομάδων. Ο Αριστοτέλης (384-322) καταγόταν από τα Στάγειρα ("Σταγειρίτης") αποικία της Ανδρου στη Χαλκιδική χερσόνησο, που γειτονεύει με τη Μακεδονία. Ο πατέρας του Νικόμαχος ήτανγιατρός της αυλής του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα του 3ου, πατέρα του Φίλιππου του 2ου. Οταν ο Αριστοτέλης έγινε δεκαεφτά χρονών, ήρθε στην Αθήνα και φοίτησε στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Το 343 προσκλήθηκε για παιδαγωγός του νεαρού διαδόχου του θρόνου της Μακεδονίας Αλέξανδρου και έμεινε στη Μακεδονία σχεδόν 8 χρόνια. Επιστρέφοντας στην Αθήνα ο Αριστοτέλης άρχισε την παιδαγωγική και επιστημονική του δράση. Δίδασκε στο αθηναϊκό γυμναστήριο, το Λύκειο, που ήταν αφιερωμένο στο Λύκειο Απόλλωνα. Υστερα από το θάνατο του Αλέξανδρου του Μακεδόνα, όταν η Αθήνα έγινε κέντρο της αντιμακεδονικής κίνησης, ο Αριστοτέλης αναγκάστηκε να φύγει στη Χαλκίδα της Εύβοιας, όπου έπειτα από λίγον καιρό πέθανε.
Ο Αριστοτέλης είναι γνωστός σαν άνθρωπος με εξαιρετικά πλατιά μόρφωση. Ηταν με την αληθινή έννοια της λέξης ένας έγκυκλοπαιδιστής, όντας ταυτόχρονα ειδικός στη φιλοσοφία, τα μαθηματικά, την ιστορία και ιδιαίτερα στις φυσικές επιστήμες: τη φυσική, ζωολογία, φυσιολογία, βοτανική και ιατρική. Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη είναι πρώτα απ΄ όλα φυσική φιλοσοφία. Τη μεγαλύτερη επίδραση στην κοσμοθεωρία του ασκήσανε ο Δημόκριτος και ο Πλάτωνας. Η Αριστοτελική φυσική φιλοσοφία αποτελεί ένα αρμονικό σύστημα, καλά μελετημένο στο σύνολο και στα μέρη του, που περιστρέφεται γύρω από μια κεντρική ιδέα. Αφετηρία των φυσικών επιστημονικών μελετών του Αριστοτέλη ήταν η ιατρική, ή σωστότερα η φυσιολογία, που πραγματεύεται τη γέννηση, την ανάπτυξη και το θάνατο του οργανισμού. Οι βαθιές μελέτες στη φυσιολογία δίδαξαν τον Αριστοτέλη να εξετάζει όλα τα φαινόμενα της φύσης και της κοινωνικής και ατομικής ζωής σαν οργανική λειτουργία, σαν προτσές του γίγνεσθαι.
Ζωή, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι η τάση της ύλης να κατακτήσει μορφή, δηλαδή να αποκαλύψει την κλεισμένη σ΄ αυτήν ιδέα της κίνησης και της δύναμης. Η μορφή είναι γενική αρχή, που οργανώνει και εμψυχώνει τη νεκρή ύλη, τη σκορπισμένη στη φύση. Η ίδια η ύπαρξη της μορφής είναι καθορισμένη από το σκοπό (τέλος) που βρίσκεται μέσα σε κάθε ύπαρξη και που αποκαλύπτεται στην κίνηση. Ετσι στα σπέρματα των φυτών είναι προκαθορισμένη κάθε δυνατότητα ανάπτυξης των φυτών ή η μορφή των φυτών. Σύμφωνα με την άποψη του Αριστοτέλη μορφή και ύλη είναι αχώριστες η μια από την άλλη κι αυτές δεν είναι αφηρημένες έννοιες, αλλά δυό διαφορετικές πλευρές ενός ζωντανού, φυσικού προτσές. Σ΄ αυτό βρίσκεται και η ριζική διαφορά ανάμεσα στην ιδεαλιστική φιλοσοφία του Πλάτωνα και μη ρεαλιστική αντίληψη του Αριστοτέλη. Συνεπώς δε μπορούμε να μιλάμε για κανενός είδους αυθύπαρκτο κόσμο ιδεών έξω από την πραγματική ύλη. Σ΄ αυτό το σημείο ο Αριστοτέλης πλησιάζει την υλιστική αντίληψη.
Η ζωή του σύμπαντος είναι η τάση να αποκτήσει μια ορισμένη μορφή που είναι κλεισμένη σ΄ αυτό. Ετσι πχ, το λουλούδι τείνει να πάρει την πιό τέλεια μορφή του λουλουδιού, το δέντρο τη μορφή του δέντρου, ο άνθρωπος του ανθρώπου κλπ. Ωστόσο η τάση για κατιτί δε σημαίνει ακόμη την πραγματοποίηση αυτής της τάσης. Ο ιδανικός συνδυασμός μορφής και περιεχομένου είναι περισσότερο εξαίρεση παρά κανόνας και πραγματοποιείται μόνο στα έργα της τέχνης, που το αληθινό τους νόημα είναι ακριβώς η συμπλήρωση, το απλωμα και το βάθαιμα του πραγματικού κόσμου κι όχι η απλή αντιγραφή του. Αρχικό σημείο κάθε ζωντανού προτσές είναι η ώθηση παρόρμηση που δέχεται το πράγμα απ΄ έξω και βάζει σε κίνηση τις δυνάμεις τις κλεισμένες σ΄ αυτό. Η πρώτη αυτή ώθηση, που βάζει σε κίνηση όλο τον κόσμο, προέρχεται από το δημιουργικό λογικό (νους), που ορίζεται από τον Αριστοτέλη με διαφορετικά ονόματα στα διάφορα έργα του: όπως "νόηση της νόησης", "καθαρή νόηση", "εντελέχεια", "πρώτον κινούν", "θεότητα". Ολο το άλλο προτσές, που δημιουργεί την εγκόσμια τάξη, πραγματοποιείται νομοτελειακά σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσμάτων. Χωρίς κίνηση δεν υπάρχει ούτε χρόνος, ούτε χώρος, ούτε ύλη και γενικά δεν υπάρχει κόσμος και ζωή. Ζωή και κόσμος είναι η κίνηση. Η διδασκαλία της κίνησης αποτελεί το πιό ζωντανό και ενδιαφέρον μέρος της φυσικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη, αν και περιέχει όχι λίγες αντιφάσεις, παράδοξα και λάθη.
Αποκορύφωμα του συστήματος της φυσικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη είναι η διδασκαλία του για τις μέθοδες της νόησης, η λογική. Σαν αφετηρία της λογικής, κατά τον Αριστοτέλη, χρησιμεύει η πείρα, από την οποία με την επαγωγή εξάγονται οι αρχές. Τις αρχές τις αποκτούμε από την εμπειρία με την επαγωγή και από τις αρχές μέσω λογικών πράξεων του νού μας - της απαγωγής και των συλλογισμών - εξάγονται τα μερικά συμπεράσματα. Η διδασκαλία για τους συλλογισμούς αποτελεί το κύριο περιεχόμενο του "Οργανο" (όργανο στη συγκεκριμένη περίπτωση λέγεται το όργανο της λογικής νόησης) ήταν το πιό εκλαϊκευμένο, διαβασμένο και μελετημένο βιβλίο του Αριστοτέλη. Πάνω σ΄ αυτό στηρίχτηκε ολόκληρος ο σχολαστικισμός του Μεσαίωνα. Στα κοινωνικά ζητήματα ο Αριστοτέλης αφιέρωσε ειδική πραγματεία, τα "Πολιτικά" (326). Αυτή η πραγματεία γράφτηκε με βάση ειδικές μελέτες (μονογραφίες) για τα πολιτεύματα διάφορων ελληνικών πόλεων στην ιστορική τους εξέλιξη. Από τον Αριστοτέλη και τους μαθητές του συντάχτηκαν 158 τέτιες μελέτες για τα πολιτεύματα διάφορων ελληνικών κρατών (πολιτειών). Πρότυπο αυτού του είδους των έργων είναι η "Αθηναίων Πολιτεία", γραμμένη από τον ίδιο τον Αριστοτέλη, που βρέθηκε μόλις το 1893.
Ο Αριστοτέλης ο Σταγιρίτης (γεννήθηκε το 384 π.Χ.)
1«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»