Αθωνικές παραστάσεις της Αποκάλυψης (α΄μέρος)
Πεμπτουσία: Θα μπορούσατε να ξεχωρίσετε μια σκηνή που νομίζετε ότι αξίζει ιδιαιτέρας προσοχής λόγω της θεολογικής ή αρχαιολογικής σπουδαιότητάς της;
Γ.Τ.: Κάθε σκηνή της Αποκάλυψης, είτε αυτή επικεντρώνεται στους μελλοντικούς αγώνες του χριστεπώνυμου πληρώματος της Εκκλησίας, είτε προϊδεάζει για τη δικαίωσή του, είτε αυτή προκαλεί τρόμο στον πιστό, είτε στοχεύει στην ανακούφισή του, αποτελεί ένα μέρος από το σωτηριώδες σχέδιο του Θεού. Από την άποψη αυτή, όλες οι σκηνές της Αποκάλυψης είναι διδακτικές.
Φαίνεται, ωστόσο, ότι μία συγκεκριμένη σκηνή, αυτή που περιγράφεται στο δέκατο ένατο κεφάλαιο και την οποία περιγράφω ως «Η νίκη του Λόγου του Θεού κατά των αντίθεων δυνάμεων» (Αποκ. ιθ΄, 11-21) είναι ιδιαίτερα αγαπητή στους αθωνίτες ζωγράφους, αφού απαντά σε όλες τις αθωνικές μονές. Πράγματι, αν αναλογιστεί κανείς ότι οι άνθρωποι της μεταβυζαντινής εποχής στη συνείδησή τους είχαν ταυτίσει το αντίθεο στράτευμα με τους Οθωμανούς κατακτητές και το θηρίο με το Σουλτάνο, μπορεί εύκολα να αντιληφθεί την προτίμηση των αθωνιτών ζωγράφων στη συγκεκριμένη σκηνή, αφού αυτή προοικονομούσε για τους ορθοδόξους τη λύτρωσή τους από το ζυγό των αλλοθρήσκων.
Πεμπτουσία: Βλέπετε να αποτυπώνεται η θεολογία ή η θεολογική παιδεία των μαϊστόρων-ζωγράφων στις σκηνές της Αποκάλυψης;
Γ. Τ.: Σε ένα ζωγραφικό σύνολο δεν είναι πάντα εύκολο να διαγνώσει ο ερευνητής το βαθμό της παιδείας ενός μαΐστορα-ζωγράφου, πολύ περισσότερο όταν η διάγνωση αυτή αφορά στη θεολογική του κατάρτιση. Οι συνοδευτικές επιγραφές των παραστάσεων, ορθογραφημένες ή μη, οπωσδήποτε αποτελούν ένα δείκτη για το βαθμό «εγγραμματοσύνης» των ζωγράφων, ωστόσο, όπως σωστά επισημαίνει ο Αδαμάντιος Κοραής, άλλη είναι η «παιδεία της κεφαλής», δηλαδή η κατοχή γνώσεων, και άλλη η «παιδεία του στήθους», δηλαδή η ηθική καλλιέργεια. Σε κάθε περίπτωση, οι σκηνές της Αποκάλυψης που σήμερα σώζονται στο Άγιον Όρος φαίνεται ότι συνελήφθησαν από πνευματικά καταρτισμένους ανθρώπους, πιθανότατα μέλη της αδελφότητας κάθε μονής, οι οποίοι καθοδηγούσαν τους αγιογράφους στο έργο τους.
Πεμπτουσία: Θεωρείτε ότι στοιχεία της δυτικής τέχνης κατά την μεταβυζαντινή περίοδο επηρέασαν και τους αθωνικούς κύκλους ή ακόμη και να τους επέβαλαν;
Γ.Τ.: Ήδη από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα είχε διαπιστωθεί ότι ο παλαιότερος χρονικά κύκλος, αυτός που κοσμεί τη στοά έξω από την τράπεζα της μονής Διονυσίου (λίγο μετά το 1553), βασίστηκε σε δυτικά χαρακτικά των Dürer (1498), Cranach (1522), Holbein (1523) κ. ά., ενώ και σε μεταγενέστερους αθωνικούς κύκλους εντοπίζονται επιδράσεις από δυτικές χαλκογραφίες. Ωστόσο, αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι ότι οι αθωνίτες ζωγράφοι, έστω και αν δανείζονται από τα δυτικά έργα κάποια στοιχεία που αφορούν στη γενική διάταξη, σε κάποια εικονογραφική λεπτομέρεια ή ενίοτε στο ύφος, κατά βάση εργάστηκαν κατά τον «ορθόδοξο» τρόπο, φιλοτεχνώντας έργα προορισμένα για τη διδασκαλία ορθόδοξων πιστών. Συνεπώς, σε καμία περίπτωση οι όποιες επιδράσεις από την τέχνη της Δύσης δεν θα πρέπει να θεωρηθούν αποφασιστικής σημασίας.
Πεμπτουσία: Αναφέρετε στο έργο σας τον Διονύσιο εκ Φουρνά. Πώς συνδέεται με τους αθωνικούς εικονογραφικούς κύκλους, αφού πρόκειται και για μεταγενέστερό τους;
Γ.Τ.: Πράγματι, ο ιερομόναχος-αγιογράφος Διονύσιος από τον Φουρνά Ευρυτανίας αναφέρεται συχνά στη μελέτη μου λόγω της Ερμηνείας της Ζωγραφικής Τέχνης, ενός έργου που συντάχθηκε κατά τα έτη 1729-1732 και το οποίο περιείχε οδηγίες προς τους ζωγράφους για τον τρόπο εικονογράφησης διαφόρων παραστάσεων, μεταξύ των οποίων και της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Όπως είναι γνωστό, ο Διονύσιος έζησε για αρκετά χρόνια στο Άγιον Όρος και διατηρούσε στις Καρυές εργαστήριο αγιογραφίας, ενώ έργα του σώζονται σε διάφορες μονές του Άθωνα. Από τη μελέτη μου κατέστη σαφές ότι οι αγιογράφοι του 18ου και 19ου αιώνα, όπως είναι λογικό, είχαν υπόψη τους και εφάρμοσαν σε αρκετές περιπτώσεις ορισμένες από τις υποδείξεις της Ερμηνείας κατά την εικονογράφηση της Αποκάλυψης.
Μπορεί, όμως, να ισχυριστεί κανείς ότι επιδράσεις του Διονυσίου εκ Φουρνά εντοπίζονται στους κύκλους της Αποκάλυψης του Ιωάννη που ολοκληρώθηκαν το 16ο και 17ο αιώνα, πριν δηλαδή από τη συγγραφή της Ερμηνείας; Ασφαλώς όχι. Ωστόσο, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι ο Διονύσιος, όπως έχει αποδειχθεί από τη μέχρι σήμερα έρευνα, κατά τη συγγραφή της Ερμηνείας χρησιμοποίησε παλαιότερες «ερμηνείες», οι οποίες δυστυχώς δεν έφτασαν ως τις μέρες μας. Συνεπώς, η αντιπαραβολή της Ερμηνείας με προγενέστερα του 1730 ζωγραφικά σύνολα δεν μπορεί να θεωρηθεί άνευ ουσίας.
Πεμπτουσία: Πώς η καλλιτεχνική εικονογραφία της Αποκάλυψης μπορεί να αφορά το σύγχρονο άνθρωπο;
Γ.Τ.: Είναι αυτονόητο ότι, εφόσον η Αποκάλυψη του Ιωάννη αναφέρεται σε μία προφητεία που δεν έχει ακόμη εκπληρωθεί, η εικαστική απόδοση του περιεχομένου της ενδιαφέρει και το σύγχρονο άνθρωπο. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι η παραγωγή λευκωμάτων με παραστάσεις από την Αποκάλυψη συνεχίζεται ακόμη και σήμερα αδιάκοπα.
Σε ό,τι αφορά τους δέκα σωζόμενους στο Άγιον Όρος εικονογραφικούς κύκλους, το μεγάλο ενδιαφέρον των προσκυνητών, οι οποίοι με σχεδόν εκστατικό βλέμμα μελετούν τις μεταβυζαντινές τοιχογραφίες της Αποκάλυψης στους εξωνάρθηκες, στις στοές και στις τράπεζες των μοναστηριών, αποτελεί αδιάψευστο μάρτυρα ότι οι «πιστοί και αληθινοί» λόγοι του Χριστού (Αποκ. κα΄, 5) και η υπόσχεσή Του για γρήγορη Έλευση (Αποκ. κβ΄, 7, 12 και 20) ανακουφίζουν και το σύγχρονο άνθρωπο, προσφέροντάς του ένα ασφαλές καταφύγιο και ελπίδα για το αύριο.
Πεμπτουσία: Θα προτείνατε μια διεπιστημονική έρευνα π. χ. Θεολογίας και Αρχαιολογίας για μια συστηματικότερη προσέγγιση του βιβλίου της Αποκάλυψης;
Γ.Τ.:Όπως τονίστηκε και παραπάνω, η Αποκάλυψη του Ιωάννη είναι ένα κείμενο με ιδιαίτερο βάθος, θεολογικό και φιλοσοφικό, το οποίο ανά τους αιώνες προσέλκυσε το ενδιαφέρον θεολόγων, φιλολόγων και άλλων επιστημόνων, ενώ παράλληλα ενέπνευσε πλήθος καλλιτεχνών – ζωγράφων, γλυπτών, χαρακτών κ. ά. – οι οποίοι επιδόθηκαν στην εικαστική απόδοσή του. Συνεπώς, μία διεπιστημονική έρευνα είναι ο καταλληλότερος και ο ασφαλέστερος τρόπος για να προσεγγίσει ο σύγχρονος άνθρωπος τη βαθύτερη ουσία του τελευταίου βιβλίου της Καινής Διαθήκης.
Πεμπτουσία: Ευχαριστούμε για την ευκαιρία και τη χαρά της επικοινωνίας για ένα θέμα τόσο ενδιαφέρον και συγχαρητήρια για την κατά πάντα συστηματική και πρωτότυπη εργασία σας. Καλή Ανάσταση.
Γ.Τ.: Σας ευχαριστώ και εγώ! Καλή Ανάσταση!