Σήμερα θα παίξουμε με τον εγκέφαλό μας. Πριν προχωρήσετε όμως παρακάτω, επειδή θα δούμε μερικά ψυχοακουστικά φαινόμενα και ψευδαισθήσεις, σηκωθείτε απο την καρεκλίτσα σας και πηγαίνετε να φέρετε ένα ζευγάρι ακουστικά. Μην τα φορέσετε ακόμα, θα σας πω πότε. Και μην κάνετε την εξυπνάδα να ακούσετε τα κλιπάκια χωρίς ακουστικά επειδή βαριέστε να σηκωθείτε, γιατί δεν θα καταλάβετε τίποτα.
O κλάδος της ψυχοακουστικής είναι πολύ μεγάλος για να μπούμε σε λεπτομέρειες, και ενδεχομένως πολύ βαρετός για κάποιους. Οπότε απλώς θα πω πως στην ψυχοακουστική βασίζονται τα πάντα που έχουν να κάνουν με τον ήχο, αφού τα αυτιά μας είναι ο τελικός δέκτης του ήχου, και τα οποία μετατρέπουν τα ακουστικά κύματα σε περίπλοκα ηλεκτρικά ερεθίσματα στον εγκέφαλο. Μέσα απο αυτά τα ερεθίσματα, ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται τη θέση της πηγής στον χώρο, το είδος της κλπ. Ζωτικής σημασίας αυτή η αίσθηση, αφού μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε άμεσα πληροφορίες για τη φύση της πηγής, ακόμα κι όταν αυτή βρίσκεται έξω απο το οπτικό μας πεδίο. Άλλωστε είναι μια τόσο δυνατή αίσθηση, που μπορεί σε μεγάλο βαθμό να αντικαταστήσει την όραση στους τυφλούς. Με αυτή ακριβώς την δύναμη του εγκεφάλου, να μεταφράζει τον ήχο σε πληροφορίες για το περιβάλλον μας, παίζουν οι παρακάτω ψευδαισθήσεις.
Χώρος
Τα δύο πρώτα κλιπάκια έχουν να κάνουν με την binaural αντίληψη, και τη δύναμη του εγκεφάλου να αντιλαμβάνεται τον χώρο γύρω μας μέσα απο την ακοή. Τώρα φορέστε τα ακουστικά, χαλαρώστε, και απολαύστε ένα εικονικό… κούρεμα!
Εικονικό κουρείο
Πώς λειτουργεί; Όπως εξήγησε και ο «κουρέας» στα αγγλικά, λόγω της θέσης των αυτιών μας, ένας ήχος δεν φτάνει και στα δύο αυτιά την ίδια ακριβώς χρονική στιγμή, αλλά με λίγα κλάσματα του δευτερολέπτου χρονοκαθυστέρηση. Ο εγκέφαλός μας έχει μια μοναδική δυνατότητα με βάση αυτά τα κλάσματα του δευτερολέπτου και τη διαφορά της έντασης να εντοπίζει τη θέση της πηγής στο χώρο. Έτσι μπορούμε να καταλάβουμε χωρίς να κοιτάμε, αν κάποιος που μας μιλάει για παράδειγμα βρίσκεται δεξιά ή αριστερά μας. Παρατηρήστε σε άλλο ένα παράδειγμα πόσο εύκολα μπορείτε να καταλάβετε απο πού έρχεται ο ήχος:
Σπίρτα
Οι ηχογραφήσεις αυτές λέγονται binaural, και γίνονται με την τοποθέτηση δύο μικροφώνων στη θέσεις που θα βρισκόντουσαν τα αυτιά σε ένα ανθρώπινο κεφάλι. Μάλιστα, επειδή τον ήχο που φτάνει τελικά στα αυτιά μας επηρεάζει το σχήμα των πτερυγίων των αυτιών, οι ώμοι, το κεφάλι, το στήθος, υπάρχουν ομοιώματα ανθρώπινου σώματος και κεφαλιού, και τα μικρόφωνα τοποθετούνται μέσα στα αυτιά για τέτοιου είδους ηχογραφήσεις, όπως στις παρακάτω φωτογραφίες.
Τονικότητα
Μια άλλη γνωστή ψευδαίσθηση, είναι οι τόνοι του Shepard. Αυτή τη φορά έχει να κάνει με το συχνοτικό περιεχόμενο ενός ήχου, και όχι με τη θέση του στον χώρο. Ακούγοντας τα παρακάτω clip, έχετε την αίσθηση οτι ακούτε έναν ήχο ο οποίος σταδιακά ανεβαίνει τονικότητα. Ξεκινάει απο έναν λίγο πιο μπάσο τόνο, και σιγά σιγά ανεβαίνει σε έναν πιο ψηλό τόνο. Παρ’ όλα αυτά, είναι απλώς μια ψευδαίσθηση! Μόλις τελειώσει το clip, πατήστε πάλι play να το ξανακούσετε. Θα δείτε πως θα ξεκινήσει και πάλι απο ‘κει που είχε σταματήσει, και όσες φορές και να το ακούσετε, θα έχετε πάντα την αίσθηση οτι η τονικότητα ανεβαίνει, ενώ στην πραγματικότητα θα κάνει κύκλο. Αν έχετε την ένταση δυνατά, χαμηλώστε τη πριν πατήσετε το play γιατί οι παρακάτω ήχοι περιέχουν συχνότητες που για κάποιους ίσως είναι ενοχλητικές.
Shepard’s Tones
Πώς συμβαίνει αυτό; Οι δύο αυτές σειρές συχνοτήτων είναι ένα πείραμα του ψυχολόγου Roger N. Shepard, ο οποίος το ’64 πειραματίστηκε με τις συχνότητες και τον τρόπο που τις αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος. Στην ουσία η καθεμία απο αυτές τις δύο σειρές είναι ένας κύκλος απο συχνότητες που επαναλαμβάνονται. Ο Shepard έχει καταφέρει να «αφαιρέσει» πληροφορία απο τον ήχο ώστε να μην έχει ξεκάθαρη τονικότητα, και χρησιμοποιεί διαφορετικές συχνότητες που η μία καλύπτει την άλλη, δίνοντας στον ακροατή την ψευδαίσθηση οτι ο τόνος συνεχώς ανεβαίνει.
Ας δούμε και άλλη μία ψευδαίσθηση που σχετίζεται με την τονικότητα. Στο παρακάτω clip, θα ακούσετε κάποιους επαναλαμβανόμενους τόνους. Επικεντρωθείτε στο τι ακούει το κάθε αυτί ξεχωριστά. Οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούν να πουν πως δεν ακούγεται ο ίδιος ήχος και στα δύο αυτιά, αλλά ακούγονται ξεκάθαρα κάποιοι χαμηλοί τόνοι στο ένα ακουστικό, και κάποιοι πιο ψηλοί στο άλλο.
Cambiata
Τώρα βγάλτε τα ακουστικά, και βάλτε τα ανάποδα, το δεξί ακουστικό στο αριστερό αυτί, και το αριστερό ακουστικό στο δεξί αυτί, και ξανακούστε το παραπάνω κλιπ.
Όπως θα παρατηρήσετε, οι ψηλοί τόνοι εξακολουθούν να ακούγονται απο το ίδιο αυτί, και οι χαμηλοί αναλόγως. Πειραματιστείτε όσο θέλετε, βγάλτε το ένα ακουστικό και ακούστε μόνο απο το ένα, μετά απο το άλλο, μετά και με τα δύο, αντιστρέψτε τα, οτιδήποτε. Στην πραγματικότητα και τα δύο ακουστικά παίζουν ακριβώς το ίδιο πράγμα, η διαφορά στα δύο αυτιά είναι απλώς μια ψευδαίσθηση. Μην το ακούτε όμως για πολύ ώρα γιατί θα χαζέψετε.
Πως λειτουργεί; Το Cambiata Illusion είναι ένα πείραμα της Diana Deutsch που σκοπό έχει να δείξει οτι ο εγκέφαλος στον κάθε άνθρωπο επεξεργάζεται διαφορετικά τον ίδιο ήχο. Αυτό που ακούμε είναι δύο σετ απο ψηλούς και χαμηλούς τόνους οι οποίοι ακούγονται και στα δύο αυτιά, με διαφορετικό χρόνο όμως. Δηλαδή όταν στο ένα αυτί ακούγεται ψηλός τόνος, στο αριστερό ακούγεται χαμηλός, και αντιστρόφως. Στο πείραμα παρατηρήθηκε πως οι δεξιόχειρες ακούνε συνήθως τους ψηλούς τόνους στο δεξί αυτί και τους μπάσους στο αριστερό, ενώ αντίθετα οι αριστερόχειρες ακούνε συνήθως τους ψηλούς τόνους στο αριστερό αυτί και τους μπάσους στο δεξί. Και οι δύο φυσικά ακούνε τον ίδιο ακριβώς ήχο και στα δύο αυτιά. (Στη δικιά μου περίπτωση πάντως, ακούω ξεκάθαρα τους ψηλούς τόνους στο αριστερό αυτί, παρ’ όλο που είμαι δεξιόχειρας)
Ρυθμός
Και μια τελευταία ψευδαίσθηση που έχει να κάνει με τον ρυθμό. Ακούγοντας το παρακάτω clip θα σας δώσει την αίσθηση οτι ο ρυθμός πηγαίνει όλο και πιο γρήγορα. Όμως στην πραγματικότητα ο ρυθμός παίζει στο ίδιο tempo σε όλη τη διάρκεια του clip.
Risset rhythm
Πώς λειτουργεί; Το πείραμα αυτό δημιουργήθηκε απο τον Jean-Claude Risset, και είναι βασισμένο στους τόνους του Shepard που είδαμε παραπάνω. H εξήγηση είναι πολύπλοκη, και έχει να κάνει με τον τρόπο που διαχειρίζεται ο εγκέφαλος την πληροφορία. Χοντρικά, μπορούμε να πούμε πως ο εγκέφαλος όταν ακούει έναν ρυθμό, προσπαθεί να τον «ταιριάξει» σε κάποιο ρυθμικό μοτίβο. Όταν ο εγκέφαλος δεν μπορεί να ταιριάξει με ακρίβεια κάποια πληροφορία, την ταιριάζει με το «πλησιέστερο» μοτίβο. Αυτή ακριβώς τη λειτουργία εκμεταλλεύονται οι ψευδαισθήσεις και οι οφθαλμαπάτες. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, ο ρυθμός παρ’ όλο που είναι σταθερός, περιέχει κάποιες «ατέλειες» που κάνουν τον εγκέφαλο να τον κατατάσσει συνεχώς σε λάθος ρυθμικό μοτίβο, δίνοντας την εντύπωση κάθε φορά οτι επιταχύνει.
Φυσικά ο κλάδος της ψυχοακουστικής έχει πάρα πολύ ζουμί. Όπως είπα και στην αρχή, εκεί βασίζονται τα πάντα που έχουν να κάνουν με ήχο, με πολλές εφαρμογές στη μουσική, την επεξεργασία του ήχου και την μουσική παραγωγή. Ακόμα και η συμπίεση του ήχου στα γνωστά σε όλους αρχεία .mp3 έχει προκύψει βάσει της ψυχοακουστικής, αφαιρώντας συχνότητες που δεν αντιλαμβάνεται το ανθρώπινο αυτί και κερδίζοντας έτσι σε μέγεθος αρχείου. Γίνονται επίσης έρευνες πάνω στην ψυχοθεραπεία, σε ήχους για χαλάρωση και ξεκούραση του εγκεφάλου με τις κατάλληλες συχνότητες, μελετάται η σχέση του με τον εγκέφαλο και η επίδραση που μπορεί να έχει στα όνειρα, και άλλα πολλά. Περισσότερες λεπτομέρειες στο ανάλογο άρθρο, στο γνωστό Wikipedia.
Ελπίζω να βρήκατε ενδιαφέρουσες τις σημερινές σύντομες πληροφορίες (για τους φίλους μου μουσικούς είμαι σίγουρος), ή όσοι δεν ενδιαφέρεστε για τις τεχνικές λεπτομέρειες να περάσατε ευχάριστα παίζοντας με τις ψευδαισθήσεις. Όσοι κολλήσετε με τέτοια πειράματα, προσοχή μην «κάψετε» τα αυτιά σας!