Τι είναι η ψυχή


Σε αυτή την μελέτη θα δούμε τι είναι ψυχή. Το θέμα αυτό πιστεύουμε ότι είναι σπουδαιότατο και απαραίτητο για την γνώση της εσωτερικής καθάρσεως και θεραπείας της ψυχής, αλλά και για την επίτευξη αυτής της ιεράς εργασίας. Πρόκειται περί αναδημοσίευσης τμήματος από το βιβλίο "Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία" του Σεβ. Ι. Βλάχου. Κεφάλαιο Γ'

Η λέξη ψυχή «είναι από τις πιο δύσκολες και στη Βίβλο και στη χριστιανική γραμματεία»[1]. Η ψυχή είναι πολυσήμαντη μέσα στην Αγία Γραφή και την πατερική γραμματεία. Φανερώνει πολλά πράγματα. Όπως σημειώνει ο καθηγητής Χρηστός Γιανναράς, «οι Εβδομήκοντα μεταφραστές της Π.Δ. μετέφεραν στα ελληνικά με την λέξη ψυχή το εβραϊκό nephesch που είναι ένας πολυσήμαντος όρος. Ψυχή ονομάζεται κάθε τι έμβιο, κάθε ζώο, συνηθέστατα όμως μέσα στην Γραφή πρόκειται για τον άνθρωπο. Δηλώνει τον τρόπο με τον οποίο η ζωή εκδηλώνεται στον άνθρωπο. Δεν αναφέρεται σε ένα μόνο τμήμα της ανθρώπινης ύπαρξης – το πνευματικό, σε αντίθεση προς το υλικό – αλλά σημαίνει τον ολόκληρο άνθρωπο, ως ενιαία ζωντανή υπόσταση. Η ψυχή δεν κατοικεί απλώς στο σώμα, αλλά εκφράζεται με το σώμα, που κι αυτό, όπως και η σάρκα ή η καρδία αντιστοιχεί στο εγώ μας, στον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιούμε την ζωή. Ψυχή είναι ένας άνθρωπος, είναι κάποιος...»[2]. Η ψυχή δεν είναι η αιτία της ζωής, αλλά είναι κυρίως ο φορέας της ζωής[3].

Ψυχή είναι η ζωή που υπάρχει σε κάθε κτίσμα, όπως στα φυτά και τα ζώα, ψυχή είναι και η ζωή που υπάρχει μέσα στον άνθρωπο, είναι και ο κάθε άνθρωπος που έχει ζωή, ψυχή είναι και η ζωή που εκφράζεται μέσα από το πνευματικό στοιχείο της υπάρξεώς μας, είναι αυτό το πνευματικό στοιχείο της υπάρξεώς μας. Επειδή είναι πολυσήμαντος ο όρος ψυχή, γι’ αυτό και σε πολλά σημεία δεν είναι ξεκαθαρισμένα τα πράγματα.

Στα επόμενα θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μερικές προεκτάσεις του όρου ψυχή από τα κείμενα της Καινής Διαθήκης και τα κείμενα των αγίων Πατέρων της Εκκλησίας.

Η ψυχή ως ζωή χρησιμοποιείται από τον Κύριο και τους αγίους Αποστόλους. Ο άγγελος Κυρίου είπε στον Ιωσήφ, τον μνήστορα της Υπεραγίας Θεοτόκου: «εγερθείς παράλαβε το παιδίον και την μητέρα αυτού και πορεύου εις γην Ισραήλ∙ τεθνήκασι γαρ οι ζητούντες την ψυχήν του παιδίου» (Ματθ. β’, 20). Ο Κύριος, περιγράφοντας τον Εαυτό Του ως καλόν ποιμένα, λέγει: «εγώ ειμί ο ποιμήν ο καλός, ο ποιμήν ο καλός την ψυχήν αυτού τίθησιν υπέρ των προβάτων...» (Ιω. ι’, 11). Επίσης, ο Απόστολος Παύλος γράφοντας για την Πρίσκιλλα και τον Ακύλα λέγει: «οίτινες υπέρ της ψυχής μου τον εαυτόν τράχηλον υπέθηκαν» (Ρωμ. Ιστ’, 4). Και στις τρεις αυτές περιπτώσεις ο όρος ψυχή σημαίνει την ζωή.

Η ψυχή χρησιμοποιείται ακόμη, όπως προαναφέραμε, για την δήλωση του πνευματικού στοιχείου της υπάρξεώς μας. Θα αναφέρουμε μερικά αγιογραφικά χωρία για να υποστηρίξουμε αυτήν την άποψη. Ο Κύριος είπε στους Μαθητές Του: «μη φοβηθήτε από των αποκτενόντων το σώμα, την δε ψυχήν μη δυναμένων αποκτείναι∙ φοβηθήτε δε μάλλον τον δυνάμενον και ψυχήν και σώμα απολέσαι εν γεένη» (Ματθ. ι’, 28). Οι άνθρωποι δεν μπορούν να φονεύουν την ψυχή, ενώ ο διάβολος μπορεί να το κάνη, με την έννοια ότι η ψυχή, εάν δεν έχη το Πνεύμα το Άγιο, είναι νεκρά. Ο διάβολος είναι νεκρό πνεύμα, γιατί δεν μετέχει του Θεού και μεταδίδει την νέκρωση και σ’ αυτούς που συνδέονται μαζί του. Είναι ζωντανή οντότης, αλλά δεν υπάρχει κατά Θεόν. Ο Κύριος στην παραβολή του άφρονος πλουσίου παρουσιάζει τον Θεό να λέγη στον άφρονα πλούσιο: «άφρον, ταύτη τη νυκτί την ψυχήν σου απαιτούσιν από σου∙ α δε ητοίμασας τίνι έσται;» (Λουκ. ιβ’, 20).

Η διαφορά μεταξύ της ψυχής, ως του πνευματικού στοιχείου της υπάρξεως του ανθρώπου, που είναι φύσει θνητή αλλά Χάριτι αθάνατη, και της ζωής φαίνεται και από μια άλλη διδασκαλία του Χριστού: «ος γαρ αν θέλη την ψυχήν αυτού σώσαι, απολέσει αυτήν∙ ος δ’ αν απολέση την ψυχήν αυτού ένεκεν εμού, ευρήσει αυτήν» (Ματθ. ιστ’, 25). Στην μία περίπτωση με τον όρο ψυχή εννοεί ο Κύριος το πνευματικό στοιχείο της υπάρξεώς μας και στην άλλη περίπτωση εννοεί την ζωή. Ο Απόστολος Παύλος εύχεται στους Θεσσαλονικείς: «Αυτός δε ο Θεός της ειρήνης αγιάσαι υμάς ολοτελείς, και ολόκληρον υμών το πνεύμα και η ψυχή και το σώμα αμέμπτως εν τη παρουσία του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού τηρηθείη» (Α’ Θεσ. Ε’, 23). Δεν πρόκειται εδώ για το λεγόμενο τρισύνθετο του ανθρώπου, αλλά με τον όρο πνεύμα εννοεί την Χάρη του Θεού που δέχεται η ψυχή, το χάρισμα. Πάντως εκείνο που θέλουμε εδώ να εντοπίσουμε είναι ότι υπάρχει διάκριση μεταξύ ψυχής και σώματος. Και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης γράφει στην Αποκάλυψή του: «...είδον υποκάτω του θυσιαστηρίου τας ψυχάς των εσφαγμένων δια τον λόγον του Θεού και δια την μαρτυρίαν του αρνίου» (Αποκ. στ’, 9). Το σώμα εσφάγη, αλλά η ψυχή βρίσκεται πλησίον του Θεού και μάλιστα συνομιλεί με τον Θεό, όπως αναφέρει στην συνέχεια ο Ευαγγελιστής.

Ακόμη η λέξη ψυχή χρησιμοποιείται για να δηλώση τον όλο άνθρωπο. Ο Απόστολος Παύλος συνιστά: «Πάσα ψυχή εξουσίαις υπερεχούσαις υποτασσέσθω...» (Ρωμ. ιγ’, 1).

Με αυτήν την μικρή ανάλυση πιστεύω γίνεται φανερό ότι πολυσήμαντος είναι ο όρος ψυχή μέσα στην Αγία Γραφή. Με αυτόν τον όρο εννοείται και ολόκληρος ο άνθρωπος και το πνευματικό στοιχείο της υπάρξεώς του και η ζωή που υπάρχει στον άνθρωπο, στα φυτά και στα ζώα, σ’ όλα εκείνα που μετέχουν της ζωοποιού ενεργείας του Θεού. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς μιλώντας για το άκτιστο Φως, το οποίο εγγίνεται στην θεοφόρο ψυχή «υπό του ενοικούντος Θεού», λέγει ότι αυτό είναι η ενέργεια του Θεού και όχι η ουσία του Θεού και όπως λέγεται Φως η ουσία, έτσι λέγεται Φως και η ενέργεια. Το ίδιο γίνεται και με την ψυχή. Ψυχή λέγεται και η πνευματική και η βιολογική (ζωή), αλλά γνωρίζουμε καλά ότι άλλο η πνευματική και άλλο η βιολογική (ζωή): «ώσπερ υπό της ψυχής η ζωή εγγίνεται τω εμψύχω σώματι, λέγομεν δε και την ζωήν αυτήν ψυχήν, αλλ’ ίσμεν άλλο τι παρά ταύτην ούσαν την εν ημίν ούσαν και παρεκτικήν ζωής ψυχήν, ούτω και τη θεοφόρω ψυχή υπό του ενοικούντος Θεού εγγίνεται το φως»[4].

Εντοπίσαμε αυτό το χωρίο του αγίου για να φανεί ότι οι Πατέρες γνωρίζουν καλά ότι ο όρος ψυχή αποδίδεται και στο πνευματικό στοιχείο της υπάρξεώς μας, αλλά και σ’ αυτήν την ίδια την ζωή και ακόμη ότι υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ της πρώτης και της δευτέρας. Αυτό θα το δούμε καλύτερα πιο κάτω, όταν θα εξετάσουμε την διαφορά μεταξύ της ψυχής των ζώων και του ανθρώπου.

Προσπαθώντας να δώσουμε έναν ορισμό της ψυχής με την πνευματική της έννοια, ως του πνευματικού στοιχείου της υπάρξεώς μας, αναφερόμαστε στον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, ο οποίος λέγει ότι η ψυχή είναι ζώσα, απλή, ασώματη, αόρατη στους σωματικούς οφθαλμούς, λογική και νοερά, ασχημάτιστη, ενώ χρησιμοποιεί ως όργανο το σώμα και του δίδει ζωή, αυτεξούσια, θελητική και ενεργητική, τρεπτή δηλαδή εθελότρεπτη, κτιστή: «Ψυχή τοίνυν εστίν ουσία ζώσα, απλή, ασώματος, σωματικοίς οφθαλμοίς κατ’ οικείαν φύσιν αόρατος, λογική τε και νοερά, ασχημάτιστος, οργανικώ κεχρημένη σώματι και τούτω ζωής αυξήσεώς τε και αισθήσεως και γεννήσεως παρεκτική... αυτεξούσιος, θελητική τε και ενεργητική, τρεπτή ήτοι εθελότρεπτος, ότι και κτιστή, πάντα ταύτα κατά φύσιν εκ της του δημιουργήσαντος αυτήν χάριτος ειληφυία, εξ ης και το είναι και το φύσει ούτως είναι είληφεν»[5].

Η ψυχή είναι απλή και αγαθή «υπό του Δεσπότου αυτής κτισθείσα»[6].

Τον ίδιο σχεδόν ορισμό με τον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό δίδει και ο άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης, ο οποίος βεβαίως προηγήθηκε του πρώτου: «ψυχή εστιν ουσία γεννητή, ουσία ζώσα, νοερά, σώματι οργανικώ και αισθητικώ δύναμιν ζωτικήν και των αισθητών αντιληπτικήν δι’ εαυτής ενιούσα, έως αν η δεκτική τούτων συνέστηκε φύσις»[7].

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, ερμηνεύοντας το του Αποστόλου Παύλου «εγένετο ο πρώτος άνθρωπος Αδάμ εις ψυχήν ζώσαν» (Α’ Κορ. ιε’, 45), λέγει ότι ψυχή ζώσα σημαίνει «αείζωον, αθάνατον, ταυτόν δ’ ειπείν λογικήν∙ η γαρ αθάνατος λογική∙ και ου τούτο μόνον, αλλά και κεχαριτωμένην θείως. Τοιαύτην γαρ η όντως ζώσα ψυχήν»[8].

Λέγεται ότι η ψυχή είναι αθάνατη. Γνωρίζουμε καλά ότι αυτή η έννοια της αθανασίας της ψυχής δεν είναι χριστιανικής προελεύσεως, αλλά οι Χριστιανοί την δέχθηκαν με μερικούς όρους και μερικές απαραίτητες προϋποθέσεις. Ο καθηγητής Ιωάννης Ζηζιούλας γράφει χαρακτηριστικά: «Η ιδέα της αθανασίας της ψυχής, αν και δεν είναι χριστιανικής προελεύσεως, πέρασε μέσα στην παράδοση της Εκκλησίας μας, διαποτίζοντας και αυτήν την υμνογραφία μας. Κανείς δεν μπορεί να την αρνηθεί, χωρίς να βρεθεί έξω από το κλίμα της ίδιας της λατρείας της Εκκλησίας... Η Εκκλησία δεν δέχθηκε την πλατωνική αυτή ιδέα χωρίς όρους και προϋποθέσεις. Οι προϋποθέσεις αυτές περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τρία βασικά πράγματα. Το ένα είναι ότι οι ψυχές δεν είναι αιώνιες, αλλά κτιστές. Το άλλο ότι η ψυχή επ’ ουδενί λόγω πρέπει να ταυτισθεί με τον άνθρωπο (η ψυχή του ανθρώπου δεν είναι ο άνθρωπος). Άλλο ψυχή και άλλο άνθρωπος, ο οποίος είναι ψυχοσωματική οντότητα). Και το τρίτο (το σπουδαιότατο) είναι ότι η αθανασία του ανθρώπου δεν στηρίζεται στην αθανασία της ψυχής, αλλά στην Ανάσταση του Χριστού και στην μελλοντική ανάσταση των σωμάτων»[9].

Τονίσαμε προηγουμένως ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι αθάνατη κατά Χάριν και όχι κατά φύσιν και ακόμη πρέπει να υπογραμμισθή ότι στην Ορθόδοξη Πατερική Παράδοση αθανασία του ανθρώπου δεν είναι η ζωή της ψυχής πέραν του τάφου, αλλά η υπέρβαση του θανάτου με την Χάρη του Χριστού. Η ζωή εν Χριστώ είναι εκείνο που κάνει τον άνθρωπο αθάνατο, γιατί χωρίς την εν Χριστώ ζωή υπάρχει νέκρωση, αφού η Χάρη του Θεού δίδει ζωή στην ψυχή.

Αφού δώσαμε μερικά στοιχεία συνιστώντα τον ορισμό της ψυχής πρέπει να προχωρήσουμε λίγο στο θέμα της δημιουργίας της ψυχής. Η ψυχή είναι κτιστή, αφού δημιουργήθηκε από τον Θεό. Βασική πηγή μας είναι η αποκάλυψη που δόθηκε στον Μωϋσή: «και έπλασεν ο Θεός τον άνθρωπον, χουν από της γης, και ενεφύσησεν εις το πρόσωπον αυτού πνοήν ζωής, και εγένετο ο άνθρωπος εις ψυχήν ζώσαν» (Γεν. Β’, 7). Αυτό το χωρίο μας περιγράφει την δημιουργία της ψυχής του ανθρώπου. Ερμηνεύοντας το ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέγει ότι είναι απαραίτητο να δη κανείς τα λεγόμενα με τους οφθαλμούς της πίστεως, και ότι λέγονται «μετά πολλής της συγκαταβάσεως και δια την ασθένειαν την ημετέραν». Το «έπλασεν ο Θεός τον άνθρωπον και ενεφύσησεν» είναι «ανάξιον Θεού∙ αλλά δι’ ημάς και το ασθενές το ημέτερον ούτω ταύτα διηγείται η θεία Γραφή, ημίν συγκαταβαίνουσα, ίνα ταύτης αξιωθέντες της συγκαταβάσεως, ανελθείν προς το ύψος εκείνο ισχύσωμεν»[10]. Ο τρόπος με τον οποίο ο Θεός έπλασε το σώμα του ανθρώπου και το έκανε εις ψυχήν ζώσαν, που περιγράφει η θεία Γραφή, είναι συγκαταβατικός. Περιγράφεται έτσι για την δική μας ασθένεια.

Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός γράφει ότι όσα λέγονται περί του Θεού ανθρωποπαθώς «συμβολικώς εστι λελεγμένα», έχουν δε υψηλότερο νόημα, αφού «απλούν το θείον και ασχημάτιστον». Και επειδή η Γραφή λέγει ότι ενεφύσησεν ο Θεός στο πρόσωπο του ανθρώπου, ας δούμε την ερμηνεία περί του στόματος του Θεού, που κάνει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός: «Στόμα δε και λαλιάν το ενδεικτικόν της βουλήσεως αυτού εκ του παρ’ ημίν δια στόματος και λαλιάς σημαίνεσθαι τα εγκάρδια νοήματα»[11]. Βέβαια άλλο είναι το στόμα και άλλο το εμφύσημα, αλλά το αναφέρω σαν ενδεικτικό, αφού υπάρχει μια σχέση και συνάφεια. Γενικά, όπως λέγει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, όλα όσα σωματικώς έχουν διατυπωθή για τον Θεό, εκτός από αυτά που έχουν λεχθεί για την σωματική επιδημία του Λόγου, «κεκρυμμένην έχει τινά έννοιαν εκ των καθ’ ημάς τα υπέρ ημάς εκδιδάσκουσαν»[12].

Επομένως η ψυχή, όπως και το σώμα, είναι κτίσμα Θεού[13].

Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ερμηνεύοντας το εμφύσημα αυτού του Θεού, λέγει ότι είναι «ου μόνον ανοίας αλλά και ατοπίας μεστός ο λόγος» ότι το εμφύσημα στον Αδάμ ήταν η ψυχή και ότι μεταδόθηκε η ψυχή στο σώμα από την ουσία του Θεού. Αν αυτό ήταν αληθινό τότε δεν θα ήταν σε άλλον σοφή και σε άλλον μωρά και ασύνετη, ούτε στον έναν θα ήταν ψυχή δικαία και στον άλλον ψυχή άδικη. Η ουσία του Θεού «ου μερίζεται ουδέ αλλοιούται, αλλ’ εστιν αναλλοίωτος». Το εμφύσημα λοιπόν του Θεού ήταν η «του αγίου Πνεύματος ενέργεια». Όπως ο Χριστός είπε «λάβετε Πνεύμα άγιον», έτσι και το θείο εμφύσημα «ανθρωπίνως ακουόμενον, Πνεύμά εστι το προσκυνητόν και άγιον». Κατά τον άγιον, δεν είναι ψυχή ένα κομμάτι του Θεού, αλλά η ενέργεια του Παναγίου Πνεύματος, που έκτισε και δημιούργησε ψυχή, χωρίς να γίνει αυτό ψυχή. «Τούτο το Πνεύμα προελθόν, ουκ αυτό γέγονε ψυχή, αλλά ψυχήν έκτισεν∙ ουκ αυτό εις ψυχήν μετεβλήθη, αλλά ψυχήν εδημιούργησε∙ δημιουργόν γαρ το Πνεύμα το Άγιον, κοινωνεί τη δημιουργία του σώματος και τη δημιουργία της ψυχής. Πατήρ γαρ και Υιός και Πνεύμα Άγιον τη θεία δυνάμει δημιουργεί το πλάσμα»[14].

Ένα άλλο σημαντικό σημείο, που τονίζουν οι άγιοι Πατέρες, είναι ότι δεν έχουμε ύπαρξη του σώματος άνευ ψυχής ούτε και ύπαρξη ψυχής άνευ του σώματος. Αμέσως μόλις δημιουργεί το σώμα ο Θεός, κτίζει και την ψυχή. Ο άγιος Αναστάσιος ο Σιναΐτης γράφει: «Ούτε γαρ σώμα προ της ψυχής υφίστατο, ούτε ψυχή προ του σώματος»[15]. Ο δε άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός επιγραμματικά τονίζει, αντικρούοντας την άποψη του Ωριγένη, ότι «άμα δε το σώμα και η ψυχή πέπλασται, ου το μεν πρώτον, το δε ύστερον»[16]. Η ψυχή και το σώμα δημιουργούνται ταυτόχρονα.

Η ψυχή δεν υφίσταται προ της δημιουργίας του σώματος, αλλά κτίζεται μαζί με αυτό: «Την ψυχήν ούτε γαρ προϋφίσταται του σώματος∙ ούτε μεθυφίσταται∙ αλλ’ άμα τη τούτου γενέσει κτίζεται και αυτή»[17].

http://www.oodegr.com/oode/dogma/psyxi1.htm

Συγκρίσεις τής ψυχής


Σε αυτή την μελέτη θα δούμε μια σύγκριση τής ανθρώπινης ψυχής με τις ψυχές τών ζώων και τών αγγέλων. Πρόκειται περί αναδημοσίευσης τμήματος από το βιβλίο "Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία" του Σεβ. Ι. Βλάχου. Κεφάλαιο Γ'

Ο άνθρωπος είναι πλασμένος κατ’ εικόνα του Θεού. Αυτό βέβαια το κατ’ εικόνα δεν αναφέρεται στο σώμα, αλλά κυρίως και πρωτίστως στην ψυχή. Στον άνθρωπο το κατ’ εικόνα είναι ισχυρότερο από εκείνο των αγγέλων, γιατί, όπως θα δούμε, η ψυχή του ανθρώπου ζωοποιεί συνημμένο σώμα. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η ψυχή κατ’ εικόνα του Θεού. Και όπως ο Θεός είναι Τριαδικός, Νους, Λόγος και Πνεύμα, έτσι και η ψυχή του ανθρώπου έχει τρεις δυνάμεις, νου, λόγο και πνεύμα[18].

Σε όλη την φύση υπάρχουν «εικονικά υποδείγματα» της Αγίας Τριάδος[19], αλλά κυρίως αυτό φαίνεται στον άνθρωπο. Το κατ’ εικόνα στον άνθρωπο είναι ισχυρότερο από το κατ’ εικόνα στους αγγέλους. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, μιλώντας για την Βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό και εξηγώντας για ποιους λόγους «πλαττομένου τε και αναπλαττομένου (του ανθρώπου) το της αγίας Τριάδος φανερούται μυστήριον», γράφει ότι αυτό έγινε όχι μόνον επειδή ο άνθρωπος είναι μόνος μύστης και προσκυνητής επίγειος της Αγίας Τριάδος, αλλά «και μόνος κατ’ εικόνα ταύτης». Τα μεν αισθητικά και άλογα των ζώων έχουν μόνον πνεύμα ζωτικό, και αυτό δεν μπορεί να υφίσταται καθεαυτό, δεν έχουν όμως νου και λόγο. Οι άγγελοι και οι αρχάγγελοι έχουν νου και λόγο, επειδή είναι νοεροί και λογικοί, αλλά δεν έχουν πνεύμα ζωοποιό, επειδή δεν έχουν σώμα που ζωοποιείται από το πνεύμα. Έτσι, επειδή ο άνθρωπος έχει νου, λόγο και πνεύμα ζωοποιό, εφ’ όσον ζωοποιεί συνημμένο σώμα, είναι «μόνος κατ’ εικόνα της τρισυποστάτου φύσεως»[20].

Την ίδια διδασκαλία ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αναπτύσσει στα φυσικά και θεολογικά κεφάλαιά του. Όπως ο Τριαδικός Θεός είναι Νους, Λόγος και Πνεύμα, το ίδιο και ο άνθρωπος. Το πνεύμα που ζωοποιεί το σώμα είναι «ο νοερός έρως του ανθρώπου» «όπερ εκ του νου εστι και του λόγου εστί∙ και εν τω λόγω και τω νω εστι∙ και εν αυτώ έχει τον τε λόγον και τον νουν»[21]. Η νοερά και λογική των αγγέλων φύση ενώ έχει νου, λόγο και πνεύμα, εν τούτοις «ουκ έχει και ζωοποιόν το πνεύμα τούτο»[22]. Όπως έχουμε σημειώσει προηγουμένως, το κατ’ εικόνα αναφέρεται πρωτίστως στην ψυχή, αλλά επειδή το σώμα ζωοποιείται από το πνεύμα, γι’ αυτό το κατ’ εικόνα στον άνθρωπο είναι ισχυρότερο από το κατ’ εικόνα στους αγγέλους.

Ο άγιος Γρηγόριος βλέπει την διαφορά μεταξύ του κατ’ εικόνα του ανθρώπου και του κατ’ εικόνα των αγγέλων και από ένα άλλο σημείο. Είναι γνωστή η διδασκαλία του ότι στον Θεό υπάρχει ουσία και ενέργεια, οι οποίες συνάπτονται διηρημένως και διαιρούνται συνημμένως. Αυτό είναι το μυστήριο της αδιαιρέτου διαιρέσεως ουσίας και ενεργείας. Η ουσία του Θεού είναι αμέθεκτη από τον άνθρωπο, ενώ οι ενέργειες του Θεού είναι μεθεκτές. Και επειδή ο άνθρωπος είναι κατ’ εικόνα Θεού, γι’ αυτό αυτήν την διδασκαλία περί ουσίας και ενεργείας την μετέφερε και στην ψυχή. Έτσι η ψυχή διαιρείται αδιαιρέτως σε ουσία και ενέργεια.

Συγκρίνοντας ο άγιος την ψυχήν των ζώων με την ψυχή των ανθρώπων, λέγει ότι τα ζώα έχουν την ψυχή κατ’ ενέργειαν και όχι κατ’ ουσίαν. Η ψυχή κάθε αλόγου ζώου είναι ζωή του «κατ’ αυτήν εμψύχου σώματος∙ και ουκ ουσίαν, αλλ’ ενέργειαν έχει ταύτα την ζωήν, ως προς έτερον ούσαν, αλλ’ ου καθ’ αυτήν». Γι’ αυτό η ψυχή των ζώων, επειδή έχει μόνον ενέργεια, αποθνήσκει με το σώμα. Αντίθετα η ψυχή του ανθρώπου δεν έχει μόνον ενέργεια, αλλά και ουσία: «Αλλ’ ου μόνον ενέργειαν, αλλά και ουσίαν έχει την ζωήν, ως ζώσα καθ’ αυτήν». Γι’ αυτό και όταν διαλύεται το σώμα αυτή δεν συνδιαλύεται. Παραμένει αθάνατη. Η λογική και νοερά ψυχή είναι σύνθετη, αλλά «αύτη προς έτερον ούσα, σύνθεσιν εμποιείν ου πέφυκεν»[23].

Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής στην διδασκαλία του αναφέρει ότι οι δυνάμεις της ψυχής είναι τρεις α) η θρεπτική, β) η φανταστική και ορμητική, γ) η λογιστική και νοητική. Της θρεπτικής δυνάμεως μετέχουν τα φυτά. Της θρεπτικής, της φανταστικής και ορμητικής μετέχουν τα άλογα ζώα, της δε λογιστικής και νοητικής μαζί με τις προηγούμενες μετέχουν οι άνθρωποι[24]. Αυτό δείχνει την μεγάλη αξία του ανθρώπου εν σχέσει προς τα άλογα ζώα. Επίσης τα προηγουμένως λεχθέντα δείχνουν καθαρά και την διαφορά του ανθρώπου από τους αγγέλους. Γι’ αυτό ο Χριστός ενανθρωπήσας προσέλαβε σώμα ανθρώπου και όχι μορφή αγγέλου, έγινε Θεάνθρωπος και όχι Θεάγγελος.


--------------------------------------------------------------------------------

Π Α Ρ Α Π Ο Μ Π Ε Σ

[18] αγ. Γρηγορίου Παλαμά, Φιλοκαλία Δ’, 145, λστ’, -146, λζ’

[19] Ιερομονάχου Αμφιλοχίου Ράντοβιτς: «Το Μυστήριον της Αγίας Τριάδος κατά τον άγ. Γρηγόριον Παλαμά», Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών μελετών, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 38

[20] αγ. Γρηγορίου Παλαμά, ομιλίαι Οικονόμου, σελ. 248-249

[21] Φιλοκαλία Δ’, σελ. 147, λη’

[22] ένθ. ανωτ. σελ. 146, λη’

[23] αγ. Γρηγορίου Παλαμά, Φιλοκαλία Δ’, σελ. 143-144, λ’, λα’, λβ’, λγ’

[24] Φιλοκαλία Β’, σελ. 32, λβ’

Διαίρεση και δυνάμεις τής ψυχής[/color]


Σε τι διαιρείται η ανθρώπινη ψυχή, και ποιες είναι οι δυνάμεις της; Συνέχεια τής σειράς αναδημοσιεύσεων τμήματος από το βιβλίο "Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία" του Σεβ. Ι. Βλάχου. Κεφάλαιο Γ'

Τα όσα ελέχθησαν μας δίνουν την δυνατότητα να δούμε την διαίρεση της ψυχής. Δεν πρόκειται να αναπτύξουμε εν εκτάσει το θέμα, αλλά θα παρουσιάσουμε τα απαραίτητα και αναγκαία που έχουν σχέση με το γενικό θέμα αυτής της μελέτης.

Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός λέγει ότι η ψυχή είναι λογική και νοερά. Έδωσε ο Θεός «ψυχήν λογικήν και νοεράν δια του οικείου εμφυσήματος»[25]. Είναι βασική διδασκαλία των αγίων Πατέρων ότι ο νους και η λογική είναι δυο παράλληλες ενέργειες της ψυχής. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, αναφερόμενος στο ότι η ψυχή είναι κατ’ εικόνα της Αγίας Τριάδος και γράφοντας ότι η Αγία Τριάς είναι Νους, Λόγος και Πνεύμα, λέγει ότι η ψυχή, δημιουργημένη από τον Θεό κατ’ εικόνα Του, είναι «νοερά, λογική τε και πνευματική». Γι’ αυτό οφείλει να φυλάττη την τάξη αυτής, να αναφέρεται ολοκληρωτικά στον Θεό. Να βλέπει μόνον τον Θεό, να κοσμεί τον εαυτό της με την διαρκή μνήμη και θεωρία και με την θερμοτάτη προς αυτόν και διάπυρη αγάπη[26].

Η ψυχή δια των παθών και των αμαρτιών διασπάται, γι’ αυτό χρειάζεται να ενοποιήται, προσφερόμενη στον Θεό. Η ενοποίηση επιτυγχάνεται με πολλούς τρόπους, κυρίως με την εφαρμογή του λόγου του Χριστού. Ο Θεόληπτος, Μητροπολίτης Φιλαδελφείας, τονίζει κυρίως την αξία της προσευχής. «Και η καθαρά προσευχή, νουν και λόγον και πνεύμα προς εαυτήν συνάπτουσα, δια μεν του λόγου το όνομα, δια δε του νου τω παρακαλουμένω Θεώ ατενίζει αρεμβάστως, δια δε του πνεύματος την κατάνυξιν, την ταπείνωσιν και την αγάπην εμφανίζει, και ούτω δυσωπεί την άναρχον Τριάδα, τον Πατέρα και τον Υιόν και Άγιον Πνεύμα, τον ένα Θεόν»[27]. Με τον λόγο μνημονεύουμε διαρκώς το όνομα του Χριστού, με τον νουν ατενίζουμε τον Θεό αρεμβάστως και με το πνεύμα διακατεχόμαστε από κατάνυξη, ταπείνωση και αγάπη.

Με αυτόν τον τρόπο ενώνονται οι τρεις δυνάμεις της ψυχής και προσφέρονται στην Αγία Τριάδα. Έτσι επιτυγχάνεται η θεραπεία της ψυχής για την οποία θα επιχειρήσουμε μεγαλύτερη ανάπτυξη σε άλλο σημείο. Η διάσπαση των δυνάμεων της ψυχής συνιστά ασθένεια και η ενοποίηση συνιστά την θεραπεία.

Ο Νικήτας ο Στηθάτος διαιρεί την ψυχή σε τρία μέρη αλλά επιμένει κυρίως στα δύο, το λογικό και το παθητικό. Το λογικό είναι αόρατο και άσχετο στις αισθήσεις, «ως εκτός και εντός υπάρχον αυτών». Λέγοντας λογικό ο άγιος, νομίζω πως εννοεί τον νου του ανθρώπου. Θα κάνουμε πιο κάτω την διάκριση του λογικού από τον νου, αλλά εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι ο νους έχει σχέση με τον Θεό, δέχεται τις ενέργειες του Θεού, στον νου αποκαλύπτεται ο Θεός, η δε λογική, ως ενέργεια, είναι εκείνη που διατυπώνει και εκφράζει τις εμπειρίες του νου. Το παθητικό της ψυχής κατακερματίζεται στις αισθήσεις και στα πάθη. Λέγεται παθητικό «ως εξεταζόμενον εν τοις πάθεσιν»[28].

Ο άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης, αναλύοντας τις δυνάμεις της ψυχής και περιγράφοντας τι ακριβώς κυριαρχεί σε κάθε δύναμη, λέγει ότι στο λογικό ενεργούν οι λογισμοί, στο θυμικό τα θηριώδη πάθη, στο επιθυμητικό η μνήμη της κτηνώδους ορέξεως, στο νοερό οι φανταστικές μορφώσεις και στο διανοητικό οι έννοιες[29].

Ο ίδιος άγιος αναφέρει ότι με την δημιουργία της ψυχής σε λογική και νοερά, δια της ζωτικής εμπνεύσεως «θυμόν και επιθυμίαν κτηνώδη ου συνέκτισεν αυτή ο Θεός, αλλ’ εφέσεως δύναμιν ορεκτικήν και προς αυτή θέλξεως ανδρείαν ερωτικήν...»[30]. Με την δημιουργία της ψυχής δεν «συνεκτίσθη αυτή θυμός άλογος και άνους επιθυμία»[31]. Αυτά ήλθαν ως αποτέλεσμα της αμαρτίας.



Υπάρχει οπωσδήποτε μια σχέση και συνάφεια της ψυχής προς το σώμα. Αλλά τι είναι αυτή η σχέση και σε ποιο βαθμό υπάρχει; Είναι ένα θέμα το οποίο θα αντιμετωπίσουμε στο σημείο αυτό.

Ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα και ψυχή. Κάθε στοιχείο μόνο του δεν αποτελεί τον άνθρωπο. Ο άγιος Ιουστίνος, ο φιλόσοφος και μάρτυς, λέγει ότι η ψυχή καθ’ εαυτήν δεν είναι άνθρωπος, αλλά λέγεται «ανθρώπου ψυχή». Καθώς επίσης και το σώμα δεν λέγεται ο άνθρωπος, αλλά «ανθρώπου σώμα». «Είπερ ουν κατ’ ιδίαν μεν τούτων ουδέτερον άνθρωπός εστιν, το δε εκ της αμφοτέρων συμπλοκής καλείται άνθρωπος, κέκληκεν δε ο Θεός εις ζωήν και ανάστασιν τον άνθρωπον, ου το μέρος, αλλά το όλον κέκληκεν, όπερ εστί την ψυχήν και το σώμα»[32].

Η ψυχή, όπως έχουμε σημειώσει, κτίσθηκε μαζί με το σώμα. Και ακόμη το έμβρυο «εν τη συλλήψει εψύχωται». Μαζί με την σύλληψη δημιουργείται η ψυχή και «τοσούτον η ψυχή ενεργεί τότε, όσον και η σαρξ∙ κατ’ αύξησιν γαρ την του σώματος και αύτη τας οικείας ενεργείας διαδείκνυσι»[33]. Όσο αυξάνεται το σώμα τόσο φανερώνει και τις ενέργειες της η ψυχή.

Υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ της ψυχής και του σώματος, αφού «ουκ έσται η ψυχή σώμα, αλλ’ ασώματος»[34]. Παρά ταύτα δεν είναι δυνατόν καθόλου να βρεθή και να υπάρξη ή να ονομασθή το σώμα ή η ψυχή άσχετα και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο . «Η γαρ σχέσις ακίνητος»[35].

Οι αρχαίοι φιλόσοφοι πίστευαν ότι η ψυχή βρίσκεται σε ένα συγκεκριμένο σημείο του σώματος, ότι το σώμα είναι η φυλακή της ψυχής και ότι η σωτηρία της ψυχής είναι η ελευθεύρωσή της από το σώμα. Οι άγιοι Πατέρες διδάσκουν ότι η ψυχή είναι πανταχού του σώματος. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς λέγει ότι οι άγγελοι και η ψυχή, που είναι ασώματα όντα, «ουκ εν τόπω εστίν, αλλ’ ουχί και πανταχού εστιν». Η ψυχή συνέχουσά το σώμα με το οποίο κτίσθηκε «πανταχού του σώματός εστιν, ουχ ων εν τόπω, ουδ’ ως περιεχομένη, αλλ’ ως συνέχουσά τε και περιέχουσα και ζωοποιούσα τούτο κατ’ εικόνα και τούτ’ έχουσα Θεού»[36].

Ο ίδιος άγιος, έχοντας υπ’ όψη ότι υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι την τοποθετούν στον εγκέφαλο σαν σε ακρόπολη (οι ελληνίζοντες) και άλλοι δίδουν σ’ αυτήν το ενδοκάρδιο «και το κατ’ αυτό του ψυχικού πνεύματος» ως γνησιώτατον όχημα (Ιουδαΐζοντες), λέγει ότι εμείς γνωρίζουμε ακριβώς ότι το λογιστικό ευρίσκεται μέσα στην καρδιά, όχι σαν σε αγγείο, αφού είναι ασώματο, ούτε έξω από την καρδιά, αφού είναι συνημμένο. Η καρδία του ανθρώπου είναι το ηγεμονικό όργανο, κατά τον άγιο Γρηγόριο, ο θρόνος της Χάριτος. Εκεί βρίσκεται ο νους και όλοι οι λογισμοί της ψυχής. Ο άγιος ισχυρίζεται ότι αυτήν την διδασκαλία την παραλάβαμε από τον ίδιο τον Χριστό, ο Οποίος είναι ο πλάστης του ανθρώπου. Υπενθυμίζει τον λόγο του Χριστού «ου το εισερχόμενον εις το στόμα κοινοί τον άνθρωπον, αλλά το εκπορευόμενον εκ του στόματος τούτο κοινοί τον άνθρωπον» (Ματθ. ιε’, 11), καθώς επίσης τον λόγο του Κυρίου «εκ γαρ της καρδίας εξέρχονται διαλογισμοί» (Ματθ. ιε’, 19). Ο άγιος ακόμη παραθέτει και τον λόγο του αγίου Μακαρίου ότι «η καρδία ηγεμονεύει όλου του οργάνου και, επάν κατάσχη τας νομάς της καρδίας η χάρις, βασιλεύει όλων των λογισμών και των μελών∙ εκεί γαρ εστιν ο νους και πάντες οι λογισμοί της ψυχής». Γι’ αυτό ο βασικός σκοπός της θεραπείας είναι, κατά τον άγιο, να επαναφέρουμε «τον εγκεχυμένον δια των αισθήσεων νουν» από έξω μέσα στην καρδία, που είναι «το των λογισμών ταμείον» «και πρώτον σαρκικόν όργανον λογιστικόν»[37].

Θα επανέλθουμε στο θέμα αυτό, αλλά εκείνο που θέλουμε κυρίως να υπογραμμίσουμε είναι ότι η ψυχή χρησιμοποιεί, σύμφωνα με την διδασκαλία των αγίων Πατέρων, ως όργανο την καρδιά και διευθύνει το σώμα. Έχει μια ενότητα με το σώμα, δεν είναι κάτι ξένο σ’ αυτό. Ο Νεμέσιος ο Εμέσης διδάσκει ότι η ψυχή «ασώματος ούσα και μη περιγραφόμενη τόπω, όλη δι’ όλου χωρεί και του φωτός εαυτής, και του σώματος, και ουκ έστι μέρος φωτιζόμενον υπ’ αυτής εν ω μη όλη πάρεστιν». Παρά ταύτα «η ψυχή, ενουμένη τω σώματι, μένει παντελώς ασύγχυτος»[38].

Η ψυχή ενεργεί και διευθύνει όλο το σώμα και όλα τα μέλη του σώματος. Είναι διδασκαλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας ότι ο Θεός διευθύνει τον κόσμο προσωπικά, χωρίς κτιστά μέσα, αλλά με την άκτιστη ενέργειά Του. Έτσι, όπως ο Θεός ενεργεί στην φύση, κατά τον ίδιο τρόπο και «η ψυχή τα του σώματος μέλη και ενεργεί και κινεί έκαστον προς την ιδίαν ενέργειαν»[39]. Επομένως, όπως έργο του Θεού είναι να διοική τον κόσμο, «ούτω και ψυχής κυβερνήσαι το σώμα»[40].

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, που ενδιέτριψε πολύ στο θέμα της σχέσεως ψυχής και σώματος λέγει, ότι συμβαίνει με την ψυχή ό,τι με τον Θεό. Η ψυχή έχει μέσα της μονοειδώς «πάσας τας προνοητικάς του σώματος δυνάμεις». Και όταν ακόμη βλάπτονται μερικά μέλη του σώματος, όταν εξαχθούν τα μάτια και κωφαθούν τα αυτιά, η ψυχή δεν έχει λιγότερες προνοητικές δυνάμεις του σώματος. Η ψυχή δεν είναι οι προνοητικές δυνάμεις, αλλά έχει προνοητικές δυνάμεις. Παρά την ύπαρξη μέσα της των προνοητικών δυνάμεων, εν τούτοις είναι «μία και απλή και ασύνθετος», μη «πολλαπλασιαζομένη ή συντιθεμένη»[41].

Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι στο χωρίο αυτό ο άγιος συνδέει ό,τι συμβαίνει με την ψυχή εν σχέσει προς το σώμα, με τον Θεό εν σχέσει προς όλη την κτίση. Ο Θεός διευθύνει τον κόσμο με τις προνοητικές δυνάμεις Του. Ο Θεός είχε τις προνοητικές δυνάμεις και πριν ακόμη δημιουργηθή ο κόσμος. Ακόμη είναι πολυδύναμος και παντοδύναμος και δεν εκτοπίζεται το ενιαίον και απλούν του Θεού εξ αιτίας των δυνάμεων που υπάρχουν σ’ Αυτόν[42]. Αυτό δείχνει καθαρά ότι η ψυχή είναι «κατ’ εικόνα Θεού». Ό,τι συμβαίνει στον Θεό, κατ’ αναλογία συμβαίνει και στην ψυχή του ανθρώπου.

Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης λέγει ότι η ψυχή είναι άϋλος και ασώματος «τη ιδία φύσει ενεργούσα τε και κινουμένη και δια των σωματικών οργάνων τας ιδίας κινήσεις ενδεικνυμένη»[43]. Ο ίδιος άγιος (Γρηγόριος Νύσσης) επιγραμματικά διδάσκει ότι δεν κρατείται η ψυχή από το σώμα, αλλά αυτή κρατεί το σώμα. Δεν βρίσκεται μέσα στο σώμα σαν σε αγγείο ή ασκό, αλλά μάλλον το σώμα είναι μέσα σ’ αυτήν. Χωρεί η ψυχή δι’ όλου του σώματος «και ουκ εστι μέρος φωτιζόμενον υπ’ αυτής, εν ω μη όλη πάρεστιν» [44].

Το γενικό συμπέρασμα, αναφορικά με την σχέση της ψυχής προς το σώμα, είναι ότι η ψυχή βρίσκεται μέσα σε όλο το σώμα, δεν υπάρχει τμήμα του ανθρωπίνου σώματος στο οποίο δεν βρίσκεται η ψυχή, ότι η καρδιά είναι το πρώτο λογιστικό της ψυχής ταμείο, εκεί βρίσκεται το κέντρο της ψυχής, όχι σαν σε αγγείο, αλλά σαν σε όργανο, που διευθύνει όλο το σώμα και ότι η ψυχή, ενώ διακρίνεται από το σώμα, εν τούτοις συνδέεται στενώτατα με αυτό.

Όλα αυτά ελέχθησαν επειδή συνδέονται στενότατα με το θέμα το οποίο αναπτύσσουμε στην μελέτη αυτή. Γιατί δεν μπορούμε να αντιληφθούμε την πτώση και την ασθένεια της ψυχής αν αγνοούμε τι ακριβώς είναι η ψυχή και πως συνδέεται με το σώμα.


--------------------------------------------------------------------------------

Π Α Ρ Α Π Ο Μ Π Ε Σ

[25] αγ. Ιωάννου Δαμασκηνού: Έκδοσις... ένθ. ανωτ. σελ. 150 και 152

[26] Φιλοκαλία Δ’, σελ. 147, μ’

[27] ένθ. ανωτ. σελ. 10

[28] Νικήτα Στηθάτου, Φιλοκαλία Γ’, σελ. 328, θ’

[29] Φιλοκαλία Δ’, σελ. 39, ξγ’

[30] ένθ. ανωτ. σελ. 43, πβ’

[31] ένθ. ανωτ. σελ. 42, πα’

[32] Ιουστίνου, περί αναστάσεως, Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών συγγραφέων, Αθήναι 1955, 4, 229-230. βλ. Χρήστου Βάντσου: Ο Γάμος και η προετοιμασία αυτού εξ επόψεως ορθοδόξου Ποιμαντικής, Αθήνα 1977, σελ. 70

[33] Ιωάννου Σιναΐτου: Κλίμαξ, σελ. 136, σημ. 2

[34] αγ. Γρηγορίου Θεολόγου, P G 10, 1141

[35] αγ. Μαξίμου, Φιλοσοφικά και θεολογικά μελετήματα, τόμος Α’, έκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1978, σελ. 222

[36] Φιλοκαλία Δ’, 156, ξα’

[37] Γρηγορίου Παλαμά έργα, Ε.Π.Ε. Θεσσαλονίκη 1982, τόμος 2ος, σελ. 124-126

[38] P G 40, 597 & 600

[39] αγ. Γρηγορίου Σιναΐτου, Φιλοκαλία Δ’, σελ. 42, πα’

[40] οσ. Θαλασσίου, Φιλοκαλία Β’, σελ. 207, λα’

[41] Γρηγορίου Παλαμά έργα, Ε.Π.Ε. τόμος 2ος, σελ. 682-684

[42] ένθ. ανωτ.

[43] P G 46, 29

[44] ένθ. ανωτ. 45, 217

KBANTIKH%20ΘΕΟΛΟΓΙΑ
(Σύντομη παρουσίαση)

Από πολλές δεκαετίες υπάρχει μία ένταση στις σχέσεις της θεολογίας και της βιολογίας. Θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι ήδη με την ανακάλυψη του DNA και αργότερα με την τεχνητή γονιμοποίηση ότι οι παραδοσιακές θεολογικές θέσεις είναι ιδιαίτερα εξασθενημένες. Όμως για να το αντιληφθεί κανείς αυτό πρέπει να κάνει αρκετά πολύπλοκους συλλογισμούς και έτσι η διαμάχη ακόμα καλά κρατεί. Οι τελευταίες όμως εξελίξεις κατά κύριο λόγο στην βιοτεχνολογία, αλλά και σε άλλους επιστημονικούς τομείς βοηθούν να ξεκαθαρίσει το τοπίο.

Αναφερόμαστε στο ερώτημα περί της ψυχής του ανθρώπου. Οι περισσότερες θρησκείες έχουν μια, σε γενικές γραμμές, κοινή άποψη περί της ψυχής. Η ψυχή ειναι ένα «κάτι», το οποίο είναι υπεύθυνο για το ότι το σώμα είναι ζωντανό, όπως επίσης είναι υπεύθυνο για όλες τις ψυχικές και νοητικές δράσεις του ανθρώπου. Η ψυχή είναι ένα άλλης τάξης «κάτι» διαφορετικό από τα αντικείμενα του φυσικού κόσμου και συναρμόζεται με το σώμα σε κάποια δεδομένη στιγμή, συνήθως από την πρώτη στιγμή της σύλληψης. Μένει δια βίου συνδεδεμμένη με το σώμα, από πολλές μάλιστα παραδόσεις η σύνδεση αυτή θεωρείται ότι γίνεται σε συγκεκριμμένο μέρος του σώματος, ή με συγκεκριμμένο μέρος της ψυχής. Όταν επέλθει ο θάνατος η ψυχή χωρίζεται από το σώμα και πηγαίνει κάπου, πάντως εκτός του φυσικού κόσμου. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια κινούνται όλες οι θρησκευτικές παραδόσεις, ανάμεσα στις οποίες και η ορθόδοξη χριστιανική παράδοση. Οι τυχόν διαφοροποιήσεις που υπάρχουν ανάμεσα στις παραδόσεις είναι ήσσονος σημασίας σε σχέση με τις βασικές ομοιότητες.

Η αποψη ότι οι δράσεις τού ανθρώπου, πού τίς χαρακτηρίζουμε ως ψυχικές, οφείλονται σέ μιά ιδιαίτερη αϋλη ουσία, αντιμετωπίζει πολύ σοβαρά προβλήματα όταν καλείται νά ερμηνεύσει παρατηρήσεις καί φαινόμενα από τους τομείς τής βιοτεχνολογίας καί τής νευροβιολογίας. Εντελώς ενδεικτικά θά αναφέρουμε τό εξής ερώτημα. Αν η ψυχή συνάπτεται μέ τό σώμα από τήν πρώτη στιγμή τής συλλήψεως, τότε τά εμβρυονικά κύτταρα θά εχουν καί αυτά ψυχή. Αν τώρα τά αναγκάσουμε νά γίνουν π.χ. δέρμα καί τό τοποθετήσουμε σέ κάποιον ασθενή, τότε αυτό τό δέρμα θά συνεχίσει νά εχει τήν δική του ψυχή; Καί ο ασθενής θά εχει δύο ψυχές; Βέβαια μπορεί κανείς νά διαμορφώσει διάφορα σενάρια γιά νά δώσει κάποια απάντηση, όμως δέν θά υπάρχει λογική συνοχή στο υπό διαμόρφωση σενάριο και δεν θα είναι ανθεκτικό σε σοβαρή κριτική.

Σέ αυτό τό σημείο είναι απαραίτητο νά διευκρινήσουμε ότι, τουλάχιστον στήν ορθόδοξη Εκκλησία, τό ποιά είναι η φύση τής ψυχής ποτέ δέν εμπλέχθηκε αμεσα και σαφώς μέ οποιαδήποτε δογματική διδασκαλία. Η σχετική της διδασκαλία είναι αποτέλεσμα τής λογικής επεξεργασίας από τους πατέρες της Εκκλησίας τής καθημερινής εμπειρίας, η οποία μας υποβάλει τήν εννοια τής ψυχής, ως ερμηνεία της ζωής και τών ψυχικών δράσεων τού ανθρώπου. Αυτό το ξεκαθαρίζει με πολύ καθαρό και χαρακτηριστικό τρόπο ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής στην εισαγωγή του έργου του “Περί ψυχής”. Εφόσον στο θέμα αυτό δεν υπάρχει καμμιά εξ αποκαλύψεως αλήθεια είναι τουλάχιστον θεμιτό, το να θελήσουμε νά κρατήσουμε και εμείς την λογικότητα των σκέψεών μας.

Από τήν αλλη όμως πλευρά καί η αναγωγική κατανόηση τής ζωής καί τού ανθρώπου παρουσιάζει καί αυτή σοβαρά προβλήματα. Ειτε μιλούμε γιά τον μηχανισμό της εξέλιξης των ειδών ειτε γιά τήν νόηση και την αυτοσυνειδησία, η προσπάθεια νά εξηγηθούν μέ αποκλειστικά βιοχημικό τρόπο εμφανίζει σοβαρές αδυναμίες καί μάλλον εχουν πολλούς υποστηρικτές περισσότερο ελλείψει εναλλακτικών προτάσεων, παρά λόγω τής πειστικότητάς τους. Αν λοιπόν από την μιά δέν θέλουμε νά κάνουμε εκπτώσεις στίς απαιτήσεις μας, όσον αφορά τίς ερμηνείες τής ζωής, τού ανθρώπου καί τής νόησης, καί από την άλλη δεν θέλουμε νά βάλουμε κάποιο «φάντασμα στήν μηχανή», θα πρέπει να αναζητήσουμε μιά αλλη διέξοδο. Αυτή της ανάπτυξης και του εμπλουτισμού τού επιστημονικού μας παραδείγματος.

Τήν ανάγκη γιά ένα τέτοιο εμπλουτισμό μάς τήν υποβάλει επίσης καί ένα πλήθος γεγονότων καί δεδομένων πού μᾶς ερχονται από τούς τομείς τής φυσικής, τής αστρονομίας καί τής κοσμολογίας. Θά μπορούσαμε νά πούμε ότι μᾶς υποδεικνύουν τήν ανάγκη τής επέκτασης τού επιστημονικού παραδείγματος σέ χώρους πού δέν προσεγγίζονται από τίς αισθήσεις μας. Τό ερώτημα βέβαια είναι πώς μπορεί νά γίνει αυτή η επέκταση κατά ένα αξιόπιστο καί όχι αυθαίρετο τρόπο, πώς αυτός ο πέραν τών αισθήσεων χώρος μπορεί νά προσεγγισθεί κατά ένα τρόπο πραγματικό καί οχι φαντασιακό.

Τήν απάντηση στό ερώτημα αυτό επιχειρούμε να την δώσουμε στα πλαίσια μιας πρότασης που ονομάζουμε Κβαντική Θεολογία. Γιά να αποφύγουμε την φαντασιακή αυθαιρεσία, χρησιμοποιούμε την μη αισθητή δηλαδή πνευματική γνώση που έχει συσσωρευτεί στα πλαίσια του ανθρωπίνου πολιτισμού. Συγκεκριμμένα θα χρησιμοποιήσουμε ένα στοιχείο της, που, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, υπάρχει σε όλους τους πολιτισμούς. Σε πολιτισμούς που η αναλυτική προσέγγιση των πραγμάτων δεν ήταν δυνατή, δηλαδή σε όλους τους πολιτισμούς του παρελθόντος, αναπτύχθηκε μια άλλη προσέγγιση, θα λέγαμε εσωτερική, για την γνώση των πραγμάτων. Σε όλους τους πολιτισμούς αυτή η προσέγγιση φανέρωνε κάποιες όψεις, ποιότητες και διαστάσεις των πραγμάτων που δεν ήταν δυνατόν να προσεγγισθούν με τις αισθήσεις. Αυτή η γνώση έδινε στους ανθρώπους αυτούς αξιοθαύμαστες, για τα δικά μας δεδομένα, δυνατότητες.

Ας αναφέρουμε ένα παράδειγμα. Ο Παρθενώνας είναι μνημείο του ανθρώπινου πολιτισμού, όχι γιατί έχει κατασκευασθεί από σπάνια υλικά η για κάποιον άλλο ανάλογο λόγο, αλλά γιατί ο κάθε στοιχειωδώς καλλιεργημένος άνθρωπος, βλέποντάς τον, αντιλαμβάνεται πολλά και συγκλονιστικά μηνύματα. Τα μηνύματα αυτά δεν εκπέμπονται από τον Παρθενώνα κατά λάθος ούτε τυχαία. Προέρχονται από τους σχεδιαστές και κατασκευαστές του. Οι αρχιτέκτονες που τον σχεδίασαν και τον κατασκεύασαν δεν είχαν καμμία από τις σύγχρονες σχεδιαστικές και αναπαραστατικές δυνατότητες. Πως θα μπορούσαν να πετύχουν ένα τόσο τέλειο, αν και σύνθετο αποτέλεσμα, εάν δεν είχαν έναν άλλο, μη αναλυτικό τρόπο, μελέτης και γνώσης; Αυτή την γνώση, που ίσως ένας σύγχρονος αρχιτέκτονας και εργολάβος δεν μπορεί να πετύχει, οι αρχαίοι λαοί πίστευαν ότι αντανακλά μιαν άλλη πραγματικότητα, πιό θεμελιώδη από την πραγματικότητα που βλέπουμε.

Το ποιά είναι αυτή η πραγματικότητα και ποιά σχέση έχει με την πραγματικότητα που βλέπουμε καθώς και με τον Θεό, ήταν ένα πρόβλημα που απασχόλησε όλους τους αρχαίους φιλοσόσφους, όλων των λαών. Περιοριζόμενοι τώρα στον δικό μας χώρο, ο σχετικός προβληματισμός καταστάλαξε, στην χριστιανική εποχή, στήν έννοια του λόγου του κάθε πράγματος, του λόγου του κάθε όντος. Ο λόγος του όντος περιλαμβάνει ακριβώς ένα σύνολο πληροφοριών για το ον και αισθητών και μη αισθητών. Το σημαντικό για την περίπτωσή μας είναι ότι ο λόγος δεν είναι αυθαίρετος ούτε υποκειμενικός. Προσεγγίζεται μέσα από μια κατάλληλη εκπαίδευση και είναι κοινό κτήμα μιάς συγκεκριμμένης ανθρώπινης κοινότητας, στην περίπτωσή μας, ορισμένων τουλάχιστον μελών της Εκκλησίας. Με την πάροδο των αιώνων μέσα στην χριστιανική σκέψη και εμπειρία ο λόγος κατανοήθηκε ως το υπόβαθρο που στηρίζει το κάθε όν και το κάνει να υπάρχει. Ο λόγος μάλιστα απέκτησε πολύ μεγάλη σημασία γιατί συνδέθηκε με τον ίδιο τον Θεό. Η κατανόηση αυτής της όψης του κόσμου δεν είναι θέμα φαντασίας, αλλά θέμα μιας αυστηρά καθορισμένης διαδικασίας ανάπτυξης των αναγκαίων ικανοτήτων του ανθρώπου, το αποτέλεσμα της οποίας ονομάθηκε «μυστική θεωρία». Αυτό το γεγονός της μυστικής θεωρίας, που είναι γεγονός επαναλαμβανόμενο και επαληθεύσιμο, είναι που δίνει μια αντικειμενικότητα στην άποψη αυτή, γεγονός που την κάνει καλή πιθανή υποψήφια για το πρόβλημα της επέκτασης επιστημονικού παραδείγματος.

Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των λόγων είναι η δομή τους. Ο κάθε λόγος συντίθεται από άλλους μερικότερους λόγους και ταυτόχρονα αυτός είναι μέρος ενός συνθετότερου λόγου, μια δομή που αντανακλά την δομή του αισθητού κόσμου. Αυτή η δομή είναι που μας επιτρέπει να μιλήσουμε και για τον λόγο ενός στοιχειώδους σωματιδίου, αν και βέβαια κανείς αρχαίος δεν μίλησε για κάτι τέτοιο και έτσι με τον τρόπο αυτό να συνδέσουμε παρόν και παρελθόν, μέσα στα πλαίσια της Κβαντικής Θεολογίας. Ξέρουμε ότι την κβαντική κατάσταση ενός σωματιδίου την περιγράφει η κυμματοσυνάρτησή του, η οποία είναι ένα σύνολο πληροφορίας περί των δυνατών καταστάσεων του σωματιδίου. Και ο λόγος όμως είναι και αυτός ένα σύνολο πληροφορίας περί του σωματιδίου. Και η κυμματοσυνάρτηση και ο λόγος έχουν χαρακτηριστικά μη αισθητού χώρου. Αυτό λοιπόν που είναι ο πυρήνας της Κβαντικής Θεολογίας, είναι ακριβώς η σύνδεση του λόγου του σωματιδίου με την κυμματοσυνάρτησή του.

Με άλλα λόγια, στηριζόμενοι στην θεολογία, θεωρούμε ότι η κυμματοσυνάρτηση έχει αυθύπαρκτη υπόσταση. Αυτό δεν είναι και τόσο επαναστατικό ούτε και αυθαίρετο γιατί ήδη στην βάση της ιδέας των κβαντικών υπολογιστών βρίσκεται η άποψη ότι κάθε κβαντική κατάσταση έχει ξεχωριστή υπόσταση, στην οποία και μπορεί να αποθηκευθεί πληροφορία. Η πνευματική όμως γνώση για τους λόγους των όντων μας δίδει κάτι πολύ σημαντικό. Είδαμε ότι οι λόγοι έχουν περισσότερη πληροφορία από αυτήν που μπορούμε να προσεγγίσουμε με τις αισθήσεις μας. Αυτή η πληροφορία είναι, με βάση αυτήν την εμπειρία, ποιοτικής υφής. Αν και είναι δύσκολο να εκφραστεί σωστά καί πλήρως αυτό που αποκαλύπτει η πνευματική εμπειρία, μπορούμε όμως να πούμε ότι η επιπλέον πληροφορία έχει να κάνει με το γεγονός της ένταξης του λόγου του όντος στο ευρύτερο πλέγμα των λόγων των όντων.

Η παρατήρηση αυτή μας δίνει την έμπευση να κάνουμε το επόμενο βήμα στην συγκρότηση της άποψής μας. Να ισχυρισθούμε δηλαδή ότι η οντότητα της κυμματοσυνάρτησης δεν εξαφανίζεται μετά την κατάρρευσή της και ότι, αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα, όταν χάνεται η κβαντική κατάσταση, είναι η ένταξη του σωματιδίου σε ένα ευρύτερο δομημένο σύνολο. Θα μπορούσαμε ακόμα περισσότερο να προχωρήσουμε και να πούμε ότι την κατάρρευση της κυμματοσυνάρτησης την προξενεί η ένταξη του λόγου του σωματιδίου σε ένα ευρύτερο πλέγμα λόγων. Αυτή μπορεί να είναι μιά απάντηση και στο μετρητικό πρόβλημα της κβαντομηχανικής. Η κβαντική κατάσταση χάνεται, υπό την επίδραση ενός γενικότερου λόγου, κάτω από την δράση του οποίου τίθεται ο λόγος του κβαντικού αντικειμένου.

Πάνω στις σκέψεις που αναπτύξαμε, μπορούμε τώρα να συγκροτήσουμε την την κοσμολογική και ανθρωπολογική μας πρόταση. Κάθε τι λοιπόν συγκρατείται στην ύπαρξη χάρι στην δράση των λόγων, ή κάθε τι έχει δύο όψεις. Η μία είναι η αισθητή, αυτή δηλαδή που βλέπουμε και η άλλη είναι η «λογική» του πλευρά, η οποία αποτελείται από την σύνθεση των κυμματοσυναρτήσεων όλων των στοιχείων τα οποία το συνθέτουν, συν το σύνολο της ποιοτικής πληροφορίας που εμπεριέχει ο λόγος του κάθε στοιχείου. Αυτήν την όψη του όντος, μπορούμε να την ονομάσουμε λογική και, όσον αφορά ορισμένα όντα, την βιώνουμε ως την πνευματική του όψη. Οι ποιοτικές πληροφορίες, μέσα στα πλαίσια της «μυστικής θεωρίας», δεν έχουν μεταφυσικό χαρακτήρα, ακόμα και στις περιπτώσεις που βιώνονται έτσι, αλλά είναι φανερώσεις της σχέσης του όντος με τα άλλα όντα. Από μαθηματική άποψη αυτή η όψη μπορεί να θεωρηθεί ως μιά λογική διάσταση του όντος, που, αν και βιώνεται ως πνευματική, στην πραγματικότητα είναι εντελώς φυσική και ίσως, όταν προχωρήσει επαρκώς η επιστήμη και η τεχνολογία, να καταστεί δυνατή και η μαθηματική περιγραφή της και η πειραματική εξερεύνησή της.

Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο το οποίο μπορούμε να πάρουμε από την γνώση που μας παρέχει η «μυστική θεωρία», είναι το ότι όσο αυξάνει η πολυπλοκότητα του όντος, τόσο περισσότερο αυξάνει η πληροφορία που περιέχει ο λόγος του όντος και μάλιστα αυτή η επιπλέον αύξηση έχει να κάνει με την ποιοτική πλευρά του λόγου. Αυτή η παρατηρηση είναι σημαντική γιατί μας δίνει ένα εργαλείο για να κατανοήσουμε τα πλέον σύνθετα όντα, τα έμβια όντα. Το φαινόμενο της ζωής είναι ένα βιοχημικό φαινόμενο που όμως συγκροτείται στην ύπαρξη χάρις ακριβώς στην δράση της λογικής όψης του εμβίου όντος. Η δράση αυτή είναι που αντιστρατεύεται το δεύτερο θερμοδυναμικό αξίωμα και μειώνει την εντροπία του συστήματος. Η μείωση αυτής της δράσης, κάτω από την επίδραση διαφόρων παραγόντων, είναι αυτή που επιφέρει την γήρανση και εντέλει η σταδιακή, ενδεχομένως δε και απότομη, διακοπή της τον θάνατο του εμβίου όντος. Η όλη διαδικασία είναι εντελώς φυσική, αλλά όχι μόνο βιοχημική.

Αναφερόμενοι τώρα στον άνθρωπο μπορούμε να πούμε ότι η λογική του διάσταση είναι αυτό το οποίο βιώνουμε ως ψυχή του. Η ψυχή του λοιπόν δεν είναι μια ανεξάρτητη ουσία, όπως την φανταζόταν οι αρχαίοι λαοί, αλλά η λογική πλευρά του σώματός του, που είναι ταυτόχρονα και το οντολογικό του υπόβαθρο. Είναι φανερό ότι η ψυχή αναπτύσσεται όπως αναπτύσσεται και το σώμα και δεν υπάρχει κάποια στιγμή κατά την οποία συνδέεται μαζύ του. Και ας μην ξεχνάμε ότι η ψυχή, όπως την περιγράψαμε, είναι η σύνθεση των κυμματοσυναρτήσεων των σωματιδίων από τα οποία αποτελείται το σώμα. Με αυτήν την έννοια όλα τα όντα, το ίδιο το σύμπαν είναι έμψυχο.

Από όλα τα αντικείμενα του σύμπαντος, γνωρίζουμε ότι, το πιό σύνθετο είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Σύμφωνα με όσα είπαμε, ο λόγος του εγκεφάλου περιέχει την μέγιστη ποσότητα πληροφορίας. Μπορούμε να προτείνουμε αυτόν τον όγκο της πληροφορίας ως αιτία αυτού που καλούμε ελευθερία ή αυτεξούσιο του ανθρώπου. Το φαινόμενο της ελευθερίας είναι συνδεδεμένο με το μέγεθος αυτού του όγκου πληροφορίας, το οποίο όταν ξεπερνά ένα συγκεκριμμένο όριο δημιουργεί τις προύποθέσεις γιά την εμφάνιση της ελευθερίας. Η ελευθερία και στην συνέχεια η αυτοσυνειδησία έχει έδρα την λογική διάσταση του εγκεφάλου. Φυσικά αυτό, προς στιγμή, είναι μόνο μια υπόθεση αλλά ίσως βοηθήσει διάφορους τομείς της έρευνας να στραφουν προς πιό παραγωγικές κατευθύνσεις. Επιπλέον μια πολύ διαδεδομένη άποψη που θέλει τον νου να βρίσκεται σε ένα βαθύτερο επίπεδο και να εκφράζεται δια του εγκεφάλου μπορεί πλέον βρεί μιά αναλυτική και φυσική ερμηνεία.

Πέρα από όλα αυτά με την βοήθεια των νοητικών εργαλείων που μας παρέχουν οι απόψεις που αναπτύξαμε, μπορούμε να δώσουμε ερμηνείες και σε πλήθος άλλων θεολογικών και πνευματικών ασκητικών θεμάτων, που από επιστημονική άποψη είναι μετέωρα. Μπορούμε πλέον να μιλήσουμε για όντα που έχουν μόνο λογική διάσταση, δηλαδή για αγγέλους και δαίμονες, για τον θάνατο, για την αθανασία της ψυχής ή ορθότερα του ανθρώπου. Ακόμα μπορούμε να αναπτύξουμε μια θεολογία που να είναι ταυτοχρονα πιστή στην ορθόδοξη παράδοση, αλλά να μην έχει την αδυναμία να προσλάβει, κατά ένα πραγματικό και όχι φαντασιακό τρόπο, τον υπόλοιπο κόσμο και τις πολιτιστικές και θρησκευτικές του παραδόσεις.

Έχουμε υπ’ όψιν μας και άλλες προσπάθειες διαφυγής από το παραδοσιακό επιστημονικό παράδειγμα, με σκοπό να απαντηθούν τα μεγάλα υπαρξιακά και επιστημονικά ερωτήματα. Πιστεύουμε όμως ότι η σύνδεση της εσωτερικής πνευματικής ζωής με την επιστημονική πραγματικότητα είναι αυτή που μπορεί να μας δώσει πραγματικά αξιόπιστες απαντήσεις, απαντήσεις που να ικανοποιούν και το πνεύμα μας αλλά και την λογική μας. Η Κβαντική Θεολογία είναι μια τέτοια πρόταση. Προϋποθέτει την πίστη στον Θεό, αλλά θεωρεί όλη την δημιουργία ως φυσική. Στηριζόμενοι στις θέσεις που παραθέσαμε, μπορούμε να δώσουμε απαντήσεις σε πολλά, αν όχι σε όλα, τα υπαρξιακά ερωτήματα και ταυτόχρονα να προτείνουμε διεξόδους ή νέες ιδέες στην επιστημονική έρευνα, ειδικότερα στην σύνθεση των γνωσιακών επιστημών με τις νευροβιολογικές.

Είναι φανερό ότι απαιτείται πάρα πολύ εργασία σε πλήθος επιστημονικών τομέων, ώστε από τις σκέψεις που παραθέσαμε να προκύψουν συγκεκριμμένα και ελέγξιμα πορίσματα. Για όσους όμως δεν θέλουν να θυσιάσουν την εσωτερική τους πραγματικότητα στον βωμό της «αντικειμενικής» αναγωγικής θεώρησης του κόσμου, και ταυτόχρονα να μείνουν συνεπείς με την λογικότητά τους, η Κβαντική Θεολογία ανοίγει ένα νέο και ενδιαφέροντα δρόμο που έχει αυξημένες πιθανότητες να ξεφύγει από την αυθαιρεσία και υποκειμενικότητα.


http://users.forthnet.gr/the/arsme/qtheology2.htm